Гісторыя беларускага мовазнаўства
Тэма:Уводзіны ў дысцыпліну. Прадмет, задачы і значэнне курса “гісторыя беларускага мовазнаўства”
Мова – гэта не толькі сродак зносін людзей, але і важнейшы элемент нацыянальнай культуры кожнага народа. Гэта і выклікае цікавасць носьбітаў мовы да самой мовы, да яе гісторыі, да вытокаў яе фарміравання і гістарычных умоў функцыянавання, а таксама абуджае цікавасць да перспектыў, шляхоў і напрамкаў далейшага развіцця нацыянальнай мовы.
Цікавасць грамадства да сваёй мовы, гісторыі яе фарміравання і развіцця з’явіліся перадумовамі складвання звестак аб мове і гісторыі яе развіцця ў асобную дысцыпліну – гісторыю мовазнаўства. Беларускае мовазнаўства – навука аб беларускай мове, яе вывучэнні і развіцці. Такім чынам, у межах гісторыі беларускага мовазнаўства вывучаюцца, даследуюцца і разглядаюцца ў першую чаргу працы аб беларускай мове. На Беларусі, акрамя праблем развіцця і функцыянавання беларускай мовы, распрацоўваюцца і праблемы агульнага мовазнаўства, іншых моў. Вынікі гэтых даследаванняў беларускімі вучонымі таксама ўваходзяць у паняцце беларускае мовазнаўства.
Агульнавядома, што кожная навука мае сваю гісторыю, паколькі складваецца яна на працягу многіх стагоддзяў у выніку назапашвання фактаў і вопыту даследчыкаў. Кожны этап развіцця любой навукі, у тым ліку і беларускага мовазнаўства, узбагачае яе новымі каштоўнымі фактамі, дасягненнямі, абагульняе, сістэматызуе, пацвярджае або абвяргае папярэдні вопыт. І таму любая навука не можа рухацца наперад без аналізу вопыту і шляхоў свайго развіцця, інакш кажучы, без вывучэння сваёй гісторыі. У выніку даследавання гісторыі навукі фарміруюцца і ўдасканальваюцца метады даследавання, выпрацоўваеца найбольшая эфектыўнасць практычных вынікаў.
Змест гісторыі беларускага мовазнаўства, як і любога нацыянальнага, складае вырашэнне такіх задач і раскрыццё такіх пытанняў, як:
· спецыфіка беларускай мовы ў параўнанні з іншымі мовамі;
· заканамернасці развіцця беларускай мовы;
· пачатак навуковага асэнсавання беларускай мовы;
· маштабы вывучэння розных моўных з’яў і раздзелаў беларускага мовазнаўства;
· вылучэнне эпахальных перыядаў развіцця беларускай мовы і навукі аб ёй;
· асэнсаванне ролі асобных мовазнаўцаў у межах нацыянальнай навукі і інш.
Паколькі мова – з’ява грамадская, то яе вывучэнне непазбежна і перарыўна звязана з вывучэннем гісторыі яе стваральніка, носьбіта і захавальніка – народа. Пры вывучэнні гісторыі беларускага мовазнаўства нельга абысціся без вывучэння гістарычных фактаў фарміравання беларускай нацыі, культурных і грамадска-палітычных рухаў на Беларусі, усіх тых з’яў, якія так ці інакш аказвалі ўплыў на развіццё беларускай мовы і навукі аб ёй.
Вылучэнне гісторыі беларускага мовазнаўства ў самастойную навуковую дысцыпліны засведчыла няспынны працэс развіцця беларускай лінгвістычнай думкі, дыферэнцыяцыі філалагічнай навукі. Сама дысцыпліна “гісторыя беларускага мовазнаўства” з’яўляецца, безумоўна, важнай і актуальнай, дазваляе абагуліць і сістэматызаваць прыватныя веды і палажэнні аб мове, бо разглядаюцца апошнія з боку іх храналагічнага станаўлення, у неад’емнай сувязі з асобамі тых, хто развіваў беларускую лінгвістыку, вывучаў і назапашваў вопыт папярэднікаў і закладаў трывалы падмурак для паўнавартаснага жыцця Беларускага Слова. Ніводная навука не існуе без сваіх “стваральнікаў”, нават пры тым, што канкрэтныя палажэнні асобных з іх з цягам часу могуць станавіцца неактуальнымі і нават пачынаюць лічыцца памылковымі. Але, як вядома, трывалыя, сапраўдныя, сталыя навуковыя веды і здабываюцца падчас дыскусійных пошукаў. І абмінаць увагай тых, хто займаўся пошукамі, не цікавіцца тым, па якіх шляхах блукала навуковая думка перш чым трапіць у якасці аксіёмы на старонкі падручнікаў, – значыць, свядома абмяжоўваць сваю адукацыю і кругагляд, а ў маральным сэнсе – без удзячнасці і павагі праігнараваць жыццё і дзейнасць навукоўцаў.
Такім чынам, курс “гісторыя беларускага мовазнаўства” з’яўляецца вельмі пазнавальным і мае вялікае культурна-выхаваўчае значэнне.
Тэма:Перыядызацыя гісторыі беларускага мовазнаўства
Перыядызацыя – вылучэнне гістарычных адрэзкаў часу (перыядаў) з суцэльнага патоку развіцця навукі. Кожны этап характарызуецца пэўнай зместавай закончанасцю. Перыядызацыя гісторыі беларускага мовазнаўства (падзел гісторыі беларускага мовазнаўства на перыяды) дазваляе больш поўна ахарактарызаваць яго паступовае развіццё, убачыць спецыфіку кожнага этапа, пераемнасць паміж перыядамі.
Але не трэба забываць пра тое, што гісторыя беларускага мовазнаўства – не ізаляваная навука, а частка агульнага мовазнаўства. І таму пры перыядызацыі гісторыі беларускага мовазнаўства неабходна ўлічваць, як развівалася сусветная лінгвістычная думка і які ўплыў яна мела на працэс распрацоўкі беларускай мовы.
Улічыўшы, з аднаго боку, гэты факт, і, з другога боку, усведамляючы, што гісторыя беларускага мовазнаўства мае нацыянальную адметнасць, бо з'яўляецца навукай аб развіцці менавіта беларускай мовы, у гісторыі беларускага мовазнаўства можна вылучыць наступныя перыяды:
1. ХVІ – ХVІІ стст. У гэты час на Беларусі ў розных сферах грамадскага жыцця, наперш, у рэлігіі і навуцы, была пашырана царкоўнаславянская мова. Беларуская ж мова ў гэты перыяд выкарыстоўвалася як дапаможны сродак навуковай распрацоўкі царкоўнаславянскай мовы.
2. Першая палова ХІХ ст. (1800 – 1850 гг). Гэты перыяд вызначаецца стварэннем першых прац па беларускай мове і першымі спробамі выкарыстання фактаў беларускай мовы ў дачыненні да даследавання іншых моў.
Гэтыя перыяды лічацца т.зв. “данавуковымі“, паколькі яшчэ не аформілася параўнальна-гістарычнае мовазнаўства, якое зрабіла своеасаблівую рэвалюцыю ў навуцы аб мове, і з развіццём якога пачалося ўласна развіццё мовазнаўства.
3. Другая палова ХІХ – пачатак ХХ ст. У гэты час адбываецца фарміраванне галоўных напрамкаў беларускага мовазнаўства. На гэты перыяд прыпадае дзейнасць многіх навукоўцаў, якіх цікавіла гісторыя беларускага народа і яго мовы. У даследаваннях той пары, якія мелі пераважна этнаграфічны характар, вельмі многа каштоўнага лінгвістычнага матэрыялу.
4. 20-я гг ХХ ст. – пачатак ХХІ ст. Гэта перыяд сістэматызаванага вывучэння беларускай мовы, які характарызуецца паглыбленнем традыцыйных напрамкаў і ўзнікненнем новых накірункаў лінгвістычных пошукаў. Характэрнай рысай гэтага перыяду з'яўляецца актыўны ўплыў грамадства на мову, дзяржаўнае рэгуляванне мовазнаўчых даследаванняў. У сувязі з гэтым чацвёрты перыяд гісторыі беларускага мовазнаўства з'яўляецца часам вялікіх здабыткаў і цяжкіх страт у беларускім моваўнаўстве і беларускай культуры ўвогуле.
Тэма:Крыніцы вывучэння гісторыі беларускага мовазнаўства
Даволі поўны пералік прац па беларускім мовазнаўстве змешчаны ў шматтомным бібліяграфічным даведніку “Беларускае мовазнаўства“. У першым томе змешчаны пералік прац з 1825 па 1965 гг., у другім томе – з 1966 па 1975, у трэцім – з 1976 па 1985, у чацвёртым – з 1986 па 1995.
З ранніх прац, якія падсумавалі здабыткі папярэднікаў, варта назваць працу рускага вучонага С.Буліча “Очерки истории языкознания в России“ (ХІІІ – 1825 г.) (Спб., 1904 г.), у якой разглядаецца дзейнасць Л.Зізанія, М.Сматрыцкана, П.Бярынды. Гэты ж аўтар зрабіў агляд выказванняў аб беларускай мове вучоных ХІХ стагоддзя.
Працы па беларускім мовазнаўстве разглядаў таксама А.Ельскі ў артыкуле, змешчаным у кракаўскай газеце ў 1886 годзе.
Нарысы аб навуковай распрацоўцы беларускай мовы вучонымі ХІХ стагоддзя апублікавалі ў канцы ХІХ стагоддзя А.Н.Пыпін і П.В.Уладзіміраў.
Найбольш поўны і грунтоўны агляд гісторыі вывучэння беларускай мовы ад першых выказванняў пра яе да прац канца ХІХ ст. даў Я.Ф.Карскі ў першым томе сваёй знакамітай манаграфіі “Беларусы“ (Варшава, 1903; 2-е выд. – Вільня, 1904).
У 1925 годзе ўбачыла свет праца дацэнта БДУ Я.В.Воўк-Левановіча, дзе быў пашыраны агляд беларускага дарэвалюцыйнага мовазнаўства за кошт аналізу спадчыны рускіх навукоўцаў І.І.Сразнеўскага, А.А.Патабні, А.А.Шахматава.
Праблемы, дасягненні беларускай лінгвістыкі ў новых гістарычных умовах закраналіся ў дакладзе С.М.Некрашэвіча на канферэнцыі 1926 года.
Пытанні гісторыі беларускага мовазнаўства разглядаў і М.Каспяровіч у працы, змешчанай у 1928 годзе ў часопісе “Полымя“.
На жаль, гэтыя таленавітыя навукоўцы 20-х гг. ХХ ст., а таксама многія іншыя патрыёты Беларусі хутка сталі ахвярамі рэпрэсій. І на пэўны час распрацоўка беларускага мовазнаўства была спынена, створаныя працы забаронены, а іх аўтары названы ворагамі савецкага народа і савецкай краіны і знішчаны. Пра многіх навукоўцаў 20-х гадоў ХХ стагоддзя стала можна адкрыта гаварыць толькі нядаўна, а многія прозвішчы забыты і страчаны беларускай культурай назаўсёды.
Сярод тых, хто паступова аднаўляў беларускае мовазнаўства ў пасляваенны час, варта назваць А.І.Жураўскага, А.А.Крывіцкага, Л.М.Шакуна, І.К.Германовіча і іншых даследчыкаў.
З 1976 па 1978 гады выйшлі 3 тамы працы М.Г.Булахава “Восточнославянские языковеды. Библиографический словарь“. Праца сапраўды пабудавана ў форме слоўніка, дзе партрэты асобных лінгвістаў падаюцца з апісанннем іх навуковай дзейнасці. У разгляд уключана дзейнасць навукоўцаў, якія жылі і працавалі пачынаючы з ХVІ ст. і да 70-х гг. ХХ ст.
У працы І.К.Германовіча “Беларускія мовазнаўцы. Нарысы жыцця і навуковай дзейнасці“ (Мн., 1985) таксама апісваецца дзейнасць беларускіх навукоўцаў розных часоў.
Паступова сталі з'яўляцца працы, прысвечаныя дзейнасці такіх навукоўцаў, пра якіх доўгі час увогуле было забаронена гаварыць – В.Ластоўскі, Я.Станкевіч, Я.Лёсік і інш.
Дзейнасці асобных даследчыкаў былі прысвечаны манаграфіі: М.Булахаў “Евфимий Федорович Карский. Жизнь, научная и общественная деятельность“ (Мн., 1981), Я.Рамановіч, А.Юрэвіч “П.А.Бузук“ (Мн., 1969), А.Ліс “Браніслаў Тарашкевіч“ (Мн., 1966) і іншыя працы, прысвечаныя М.Гарэцкаму, М.Нікіфароўскаму, П.Шэйну, Б. Эпімах-Шыпілу і іншым.
Важнейшыя дасягненні беларускага мовазнаўства ад старажытнасці да сучаснасці разгледжаны Т.І.Тамашэвічам у дапаможніку “Гісторыя беларускага мовазнаўства“ (Мн., 1991).
Найвялікшым дасягненнем беларускай філалогіі з'явілася манаграфія Л.М.Шакуна “Гісторыя беларускага мовазнаўства“. Гэта праца, якая выйшла ў Мінску ў 1995 годзе, змяшчае сістэматызаваныя звесткі аб развіцці беларускага мовазнаўства ад яго вытокаў да 1991 года.
Тэма:Развіццё граматычнай думкі ва ўсходніх славян старажытнай пары. Перадумовы кнігадрукавання
Як вядома, асноўныя асаблівасці беларускай мовы склаліся не пазней ХІІІ ст. Пісьмовая форма пачала фарміравацца пазней – прыкладна ў ХІV ст. на аснове жывой народнай гаворкі і агульнаўсходнеславянскіх моўных традыцый. Захавалася нямнога звестак пра старажытныя дапаможнікі для вывучэння мовы. Гэта выразаная на дошцы недзе ў ХІІІ – ХІV стст. азбука, якую адшукалі ў Ноўгарадзе ў 1954 годзе; азбука на бяросце, зробленая, як мяркуюць даследчыкі, хлопчыкам Анфімам у ХІІ – ХІІІ стст. (яе знайшлі ў 1956 годзе таксама ў Ноўгарадзе). Прыкладамі некаторых старажытных слоўнікаў могуць быць т. зв. гласарыі – пераклады і тлумачэнні на палях старонак у помніках эпохі Старажытнарускай дзяржавы. Гэтыя тлумачэнні называліся “праізволы”, “праізвольнікі”, “глосы” – адсюль і іх назва – гласарыі. Пазней да асобных помнікаў пачалі прыкладаць цэлыя слоўнікі-азбукоўнікі, алфавіты, лексіконы.
Сярод асобных граматычных прац, якімі карысталіся ўсходнія славяне, можна назваць сціслы граматычны нарыс “О осмихъ частђхъ слова“ (Пра восем часцін мовы). Гэта пераклад на рускую мову грэчаскай граматыкі.
У 1522 г. Дзмітрый Герасімаў (Талмач) пераклаў лацінскую граматыку Элія Даната (Рым, ІV ст н.э.). Арыгінал перакладу не захавўся, а два яго спісы ў ХVІ ст. былі выдадзены Ігнатам Ягічам. Нягледзячы на тое, што гэты дапаможнік прызначаўся для вывучэння лацінскай мовы, пераклад быў зроблены для вывучэння царкоўнаславянскай мовы, бо лічылася, што схема апісання лацінскай мовы падыходзіць таксама да граматыкі любой іншай мовы.
Нягледзячы на ўсё гэта, сур'ёзнай арыгінальнай працы па мовазнаўстве на ўсходнеславянскіх землях не было амаль да канца ХVІ ст. І толькі з канца ХVІ ст., калі на тэрыторыі сучаснай Беларусі і Украіны з'явілася кнігадрукаванне, пачалі выходзіць разнастайныя граматыкі, буквары, азбукі, слоўнікі і іншыя вучэбныя дапаможнікі па царкоўнаславянскай мове, якая ў той час яшчэ шырока выкарыстоўвалася ў сферах навукі, культуры, а таксама ў рэлігійнай сферы.
Царкоўнаславянская мова была ў той час сродкам барацьбы з каталіцызмам, з Захадам. І таму адной з важных задач было ўзвысіць прэстыж царкоўна-славянскай мовы, надаць ёй выразнасць. Аўтары вучэбных дапаможнікаў зыходзілі з неабходнасці ачысціць царкоўнаславянскую мову ад мясцовых і ўстарэлых слоў, растлумачыць незразумелыя словы, узняць культуру царкоўнаславянскай мовы і тым самым паставіць яе нараўне з іншымі распрацаванымі мовамі, якімі былі на той час лацінская і польская.
Праваслаўныя брацтвы, якія існавалі на Беларусі і Украіне, узялі на сябе клопат пра выданне царкоўнаславянскіх вучэбных дапаможнікаў. У гэтых дапаможніках адлюстраваліся характэрныя рысы ўсходнеславянскіх моў: правілы царкоўнаславянскай мовы нярэдка тлумачыліся па-беларуску, беларускія словы прыводзіліся як адпаведнікі да царкоўнаславянскіх.
Трэба адзначыць, што ўжо ў ХІV ст. беларуская мова была даволі добра распрацаванай: яна мела багаты лексіка-фразеалагічны слоўнік, даволі стройную граматычную сістэму. Беларуская мова гучала ў княжацкіх маёнтках, на сходах князёў у самой Вільні, пашыралася сярод простага народа. Асаблівага росквіту яна дасягнула ў ХV – ХVІ стст., даўшы штуршок развіццю рукапіснай літаратуры. У гэты час з'явілася шмат пропаведзяў, разнастайных гістарычных і палемічных твораў. Усё гэта, безумоўна, садзейнічала ўзнікненню кнігадрукавання – найвялікшай падзеі ў духоўным жыцці ўсіх усходніх славян.
Тэма:Буквары, граматыкі і іншыя вучэбныя дапаможнікі ва ўсходніх славян старажытнай пары
Абвастрэнне барацьбы паміж праваслаўем і каталіцызмам (канец ХVІ ст.) зрабіла відавочнай праблему ажыўлення царкоўнаславянскай мовы. Гэта афіцыйная мова праваслаўнай царквы павінна была стаць больш распрацаванай у правапісных і граматычных адносінах. З мэтай папулярызацыі і павышэння аўтарытэту царкоўнаславянскай мовы Л.Зізаній, М.Сматрыцкі, дзеячы Астрожскага гуртка ўзяліся за яе нармалізацыю і ўдасканаленне.
Неабходна адзначыць, што буквары, азбукі, граматыкі, слоўнікі, якія на Беларусі пачалі друкаваць у канцы ХVІ стагоддзя, з'яўляюцца агульнаўсходнеславянскімі, не падзяляюцца на беларускія, украінскія, рускія, паколькі распрацоўвалі царкоўнаславянскую (стараславянскую) мову – агульную мову ўсходніх славян (!)
Аднымі з першых з'яўляюцца падручнікі Івана Фёдарава – “Граматыкія-буквар”, выдадзены ў 1574 годзе ў Львове і неаднаразова перавыдадзены пазней, і “Азбука”, выдадзеная ў 1578 годзе ў Астрозе. Назапашаныя ў дастатковай колькасці аб’ектыўны факты дазваляюць сцвярджаць, што І.Фёдараў быў беларусам па паходжанні. Некаторыя вучоныя выказваюць меркаванне, што ён з Мсціслаўшчыны, іншыя падтрымліваюць гіпотэзу пра заходнебеларускі, магчама, палеска-падляшскі радавод асветніка.
У навуковай літаратуры істотнага адрознення паміж тэрмінамі “буквар” і “азбука” амаль не існуе, яны сінанімічныя. Традыцыйна склалася, што буквар мае памер брашуры або невялічкай кнігі, азбука – выданне, звычана меншае па памеры, надрукаванае ў выглядзе табліцы або лістоўкі. “Буквар” І.Фёдарава невялікага памеру, мае 40 аркушаў. Экземпляр яго захоўваецца ў бібліятэцы Гарвардскага універсітэта ў ЗША. Спачатку гэта кніга належала рускаму калекцыянеру Г.Строганаву, які жыў за мяжой. Потым яе набыў другі рускі калекцыянер С.Дзягілеў, пасля якога кніжку атрымаў у спадчыну Б.Кахно. Ён і перадаў яе ў якасці падарунка Гарвардскаму універсітэту ў 1953 годзе. У Савецкім Саюзе пра гэту працу стала вядома толькі ў 1954 годзе.
“Буквар” і “Азбука” І.Фёдарава змяшчаюць у сабе складова-літарную, лінгвістычную, літаратурна-крытычную і навуковую часткі. “Азбука” ў адрозненне ад “Буквара” змяшчае разгорнуты загаловак-надпісанне на дзвюх старонках, грэчаскую азбуку са славянскімі адпаведнікамі грэчаскім літарам, царкоўнае правіла з грэчаскімі малітвамі і іх славянскім перакладам. “Буквар”і “Азбука” І.Фёдарава празначаліся для навучання. З выхадам кніжак гэта стала магчыма па-за межамі царквы, што мела вялікае значэнне ў гісторыі тагачаснай адукацыі. Лінгвістычная частка кніг змяшчае ўласна граматыкію, прасодыю, дзе побач са складанай старажытнай сістэмай акцэнталогіі змяшчаюцца амаграфічныя формы дзеясловаў, артаграфію, дзе разглядаюцца назоўнікі і прыметнікі ў адпаведных склонавых формах пад цітламі, акраверш – пералік цытат, крылатых выразаў з Бібліі. Асветнік таксама знаёміць чытача з кірылічнай цыфір’ю, паводле якой ў стараславянскім пісьменстве лічбы абазначаліся літарамі алфавіта. Уласна тэксталагічная частка прапануе ўвазе чытача паўсядзённае правіла з найбольш ужывальнымі малітвамі. Змяшчэнне малітоўнага правіла ў старажытных падручніках было не выпадковым, бо па малітвах і ўрыўках са Святога Пісання не адно пакаленне нашых продкаў навучылася чытаць і пісаць. Пасляслоўе “Буквара” ўтрымлівае зварот да бацькоў і настаўнікаў, прасякнуты мудрасцю, чуласцю і спагадай, глыбінным разуменнем цярплівасці і любові, з дапамогай чаго толькі і можна наблізіцца да душы і розуму вучня, дзіцяці. У “Азбуцы” замест пасляслоўя змешчаны трактат “О письменахъ” Чарнарызца Храбра, дзе аўтар паказвае дасканаласць і універсальнасць славянскай азбукі. Абавязковае змяшчэнне І.Фёдаравым вольнай інтэрпрэтацыі згаданага вядомага трактата Х ст. яскрава сведчыла пра павагу да роднай мовы, пра патрыятычныя пачуцці да зямлі, якая яго ўзгадавала, і мела грамадска-палітычны сэнс, бо было першай рэакцыяй на пракаталіцкія, антыбеларускія выступленні Пятра Скаргі, які адмаўляў старабеларускай кніжнасці, асабліва выданням І.Фёдарава і іншых брацкіх асветнікаў, у праве на існаванне.
8 кастрычніка 1586 года ў друкарні віленскага купца і грамадскага дзеяча ВКЛ Лявона Мамоніча з’явілася “Кграматыка словеньска языка”, якая прызначалася “для наученья и вырозуменья божественнаго писаня”. Яе аўтарства прыпісваецца Івану Дамаскіну (знакаміты візантыйскі багаслоў, філосаф, паэт), а пераклад на царкоўнаславянскую мову – Іаану Экзарху (славуты балгарскі пісьменнік і вучоны, вядомы як заснавальнік філалагічных ведаў у славян). Некаторыя даследчыкі на падставе карпатлівага тэксталагічнага аналізу сцвярджаюць, што аўтарства “Кграматыкі словеньска языка” належыць Івану Фёдараву. Гэта невялікая праца, якая складаецца з 14 аркушаў, прысвячалася граматычнай распрацоўцы царкоўнаславянскай мовы і змяшчала славянскую граматычную тэрміналогію. У пасляслоўі ўказвалася, што складзена гэта граматыка была ў Астрозе (Украіна), а потым надрукавана ў Вільні. У гэтай граматыцы асвятляліся некаторыя агульныя пытанні марфалогіі царкоўнаславянскай мовы.
У 1591 годзе Львоўскае брацтва – адно з найбольш актыўных і самастойных брацтваў паўднёва-заходняй часткі Русі, якое мела сваю тыпаграфію і школу, выпусціла грэка-славянскую граматыку “Адэльфоціс. Грамматика доброглаголиваго еллинословенскаго языка. Совершеннаго искусства осмии частей слова. Ко наказанію многоименитому російскому роду”. Грэчаскую частку гэтай граматыкі склаў адзін з арганізатараў брацкага вучылішча грэк мітрапаліт Арсеній Эласонскі, на царкоўнаславянскую мову граматыка была перакладзена вучнямі Арсенія. Даследчыкі сведчаць сувязь “Адэльфоціса...” з шэрагам вядомых грэчаскіх граматык еўрапейскага Адраджэння, аднак гэта праца не была механічнай перапрацоўкай папярэдніх граматык. “Адэльфоціс...” – своеасаблівы помнік. Гэта граматыка адначасова грэчаскай і царкоўнаславянскай моў: на старонках злева надрукаваны грэчаскі тэкст, а справа – яго славянскі пераклад. Такі прынцып пабудовы граматыкі адпавядаў тагачасным ўяўленням пра падабенства граматычных структур розных моў.
“Кграматыка словеньска языка” і “Адэльфоціс...” не былі грунтоўнымі працамі, іх практычнае значэнне было невялікім.
Адной з першых дасканалых і грунтоўных граматык, з якой пачаўся новы этап у гісторыі беларускага мовазнаўства, з'яўляецца “Грамматика словенска съвершеннаго искусства сьми частий слова, и иных нуждных. Ново съставленна Л (Лаўрэнціем) Z (Зізаніем)”, якая выйшла ў 1596 годзе ў Вільні. На 192 старонках кнігі ў форме пытанняў і адказаў, якія даюцца не толькі па-царкоўнаславянску, але і “па-руску”, г. зн. па-беларуску, былі выкладзены граматычныя асновы царкоўнаславянскай мовы, яе гукавы склад. “Граматыка...” насычана правіламі, вызначэннямі, узорамі скланення іменных часцін мовы, спражэння дзеясловаў. Граматыка Лаўрэнція Зізанія прызначалася ў першую чаргу для вывучэння царкоўнаславянскай мовы, якой карысталіся на ўсходнеславянскіх землях у канцы ХVІ стагоддзя і якая да гэтага часу паступова насычалася мясцовымі моўнымі элементамі. Таму аўтар пры тлумачэнні асобных з'яў царкоўнаславянскай мовы выкарыстоўваў і асаблівасці беларускай мовы, што надавала працы адметны каларыт, садзейнічала збліжэнню мовы рэлігійнага пісьменства з жывой беларускай гаворкай. Мясцовы моўны матэрыял выкарыстоўваўся не як аб'ект даследавання, а як сродак апісання царкоўнаславянскай мовы.
“Граматыка” Л.Зізанія складалася з чатырох частак: арфаграфіі, прасодыі, этымалогіі і сінтаксіса. Пры тэарэтычным асэнсаванні моўных фактаў і з'яў аўтар абапіраўся на традыцыі грэчаскай і лацінскай лінгвістычнай тэорыі. У “Арфаграфіі” апісаны літары, якія падзелены на галосныя і зычныя. Асаблівасці правапісу галосных выкладзены ў “Канонах арфаграфіі”, змешчаных у канцы кнігі. У правапіснай сістэме “Граматыкі” адлюстраваны працэс больш-менш свабоднага пранікнення народна-гутарковай стыхіі ў рэлігійнае пісьменства. Гэта выразна праявілася ў паасобных выпадках перадачы некаторых спецыфічных рыс беларускай мовы: акання, зацвярдзення губных, шыпячых і (р).
У другой частцы “Прасодыя” падрабязна разглядаюцца асаблівасці націску і яго віды. У гэтай жа частцы змешчаны параграф аб знаках прыпынку і ўжыванні цітлы.
У трэцяй частцы “Этымалогія” Л.Зізаній выдзяляе восем часцін мовы: “различие, имя, местоимя, глагол, причастие, предлог, наречие, союз”. Кожная часціна мовы атрымала падрабязнае тлумачэнне і апісанне. Найбольшая ўвага надаецца імёнам (назоўніку, прыметніку, лічэбніку) і дзеяслоўным формам. Л.Зізаній побач з царкоўнаславянскімі прыводзіў і ўсходнеславянскія формы, агульныя для беларускай і ўкраінскай моў. Зізаній выкарыстаў уласцівыя беларускай мове формаўтваральныя сродкі пры апісанні асаблівасцей утварэння ступеней параўнання прыметнікаў (суфіксы -ейш, -ш; прэфікс -най). Тэндэнцыя выкарыстання беларускіх форм побач з царкоўнаславянскімі адлюстравана пры разглядзе займеннікаў, дзеясловаў цяперашняга часу. Уздзеянне жывой беларускай гаворкі на царкоўнаславянскую мову выразна праявілася ва ўжыванні многіх беларускіх лексем: але, годность, дарую, деля, ведаці, лагодная, мовити, потреба і іншых.
“Граматыка...” Л.Зізанія адыграла важную ролю ў развіцці беларускай мовы. Яна была шырока распаўсюджаным падручнікам у Беларусі, Літве, на Украіне і ў Расіі. Яе ведалі таксама ў Сербіі, Балгарыі і ў Польшчы. Некалькі дзесяцігоддзяў яна была настольнай кнігай у брацкіх школах. Праца Л.Зізанія з’явілася ўзорам для пазнейшых складальнікаў граматык.
Л.Зізаній выдаў таксама буквар пад назвай “Наука ко читаню и розуменю письма Словенского...” і дадаў да яго слоўнік “Лексис, сиречь речения, въкратъце събраньны и из словенскаго языка на простый рускій діялектъ истолъкованы”, больш падрабязная гаворка пра які будзе ніжэй.
У 1596 годзе Віленскае брацтва выпусціла яшчэ адзін падручнік “Часовникъ. В нем же напредъ и азбуки к научению детем хотящи разумети писание”.
Недзе паміж 1592 і 1601 гадамі выйшлі, напэўна, у Вільні, іншыя вучэбныя дапаможнікі – буквар і два “Часословы”, якія таксама служылі для навучання. У гэтыя ж гады быў выдадзены яшчэ адзін буквар, які па тэксце з’яўляецца копіяй Львоўскага буквара І. Фёдарава.
Такім чынам, у канцы ХVІ – пачатку ХVІІ стст. у Вільні было надрукавана некалькі каштоўных кніг, прызначаных для навучання чытаць і пісаць.
Вяршыняй мовазнаўчай навукі на Беларусі ў пачатку ХVІІ ст. з’явілася “Грамматика славенския правилное синтагма” Мілеція Сматрыцкага, выдадзеная ў 1619 годзе ў Еўі каля Вільні.
Мілецій Сматрыцкі, украінец па паходжанні, большую частку свайго свядомага жыцця правёў на Беларусі, яго праца з’явілася водгукам на запатрабаванні беларускага культурнага асяроддзя, што і дае падставу лічыць яго граматыку здабыткам беларускага мовазнаўства. Больш за стагоддзе “Граматыка...” М.Сматрыцкага была асноўным падручнікам, па якім у школах Беларусі, Маскоўскай Русі і Украіны вывучалі царкоўнаславянскую мову. Пра высокі аўтарытэт “Граматыкі...” сведчыць той факт, што яна двойчы перавыдавалася з нязначнымі зменамі ў Маскве (у 1648 і 1722 гг.). У ХVІІІ – першай палове ХІХ стст. яна стала “вратами учености” , як адзначыў М.В. Ламаносаў, для ўсіх славянскіх народаў.
Выдадзеная для практычных патрэб школьнай асветы, “Граматыка...” М.Сматрыцкага мела не толькі культурнае, але і грамадска-палітычнае значэнне: пасля яе з’яўлення прадстаўнікі каталіцызму і уніяцтва перасталі гаварыць пра царкоўнаславянскую мову як пра неўнармаваную, малазразумелую і граматычна не распрацаваную. “Граматыка...” М.Сматрыцкага з’явілася ўзорам стварэння шматлікіх граматычных дапаможнікаў не толькі ва ўсходняй частцы славянскага свету, але і на паўднёва-славявянскіх землях, краінах каталіцкага Захаду.
Асноўнае прызначэнне “Граматыкі...” М.Сматрыцкі бачыў у тым, каб навучыць правільна чытаць і разумець царкоўнаславянскія тэксты, а таксама пісаць. М.Сматрыцкаму ўдалося ўстанавіць нормы царкоўнаславянскай мовы, надаўшы ім пэўную стройнасць і паслядоўнасць. Поспеху садзейнічала сур’ёзная навуковая аснова, якая адрознівала гэтую граматыку ад папярэдніх, якія не маглі атрымаць усеагульнага прызнання.
Напісаная ў рэчышчы грэчаскіх і лацінскіх мовазнаўчых традыцый, “Граматыка...” М.Сматрыцкага вызначалася ўдала распрацаванай структурай. У склад яе ўваходзілі наступныя часткі: арфаграфія, этымалогія (навука пра часціны мовы), прасодыя (вучэнне пра віды націску і абазначэнне яго на пісьме), тэорыя вершаскладання і сінтаксіс. Пад арфаграфіяй М.Сматрыцкі разумеў не толькі правілы перадачы слоў на пісьме, але і правільнае вымаўленне, пастаноўку знакаў прыпынку. Усе гукі ён падзяліў на галосныя і зычныя. Сярод галосных ён адрозніваў галосныя поўнага ўтварэння і рэдукаваныя (ь, ъ), якія не абазначалі гука, а ўжываліся для абазначэння цвёрдасці або мяккасці зычных. Зычныя М.Сматрыцкі падзяліў на “полгласна” (вымаўляюцца з удзелам голасу) і “безгласна” (вымаўляюцці без удзелу голасу). Гэты падзел намеціў сучаснае размежаванне звонкіх і глухіх зычных.
М.Сматрыцкі быў першаадкрывальнікам і вынаходцам многіх лінгвістычных тэрмінаў. Ён упершыню ўжыў паняцці ‘зборныя назоўнікі‘, ‘месны (сказательный) склон‘, упершыню вылучыў новую часціну мовы – выклічнік – і даў яе апісаннне. Даў характарыстыку дзеепрыслоўю як форме дзеяслова. Усяго ён вылучыў восем часцін мовы, якія падзяліў на скланяльныя (імя, дзеяслоў, займеннік, дзеепрыметнік) і нескланяльныя (прыслоўе, прыназоўнік, злучнік, выклічнік).
М.Сматрыцкі падзяліў усе склоны на прамыя і ўскосныя, адзначыў, што прыметнікі могуць мець поўную і кароткую формы і падзяляюцца на якасныя і адносныя.
Адным з першых М.Сматрыцкі пачаў распрацоўваць пытанні стылістычнага сінтаксісу, даў падрабязнае апісанне разнастайных стылістычных фігур. Невялікі раздзел “Граматыкі...” прысвечаны тэорыі вершаскладання, дзе выкладзены парады тым, хто хоча пісаць вершы, апісаны найбольш ужывальныя стопы і вершаваныя памеры (метры).
Істотнай часткай “Граматыкі...” з’яўляецца вучэнне аб сінтаксісе. Аўтар выклаў правілы спалучэння прыметніка з назоўнікам, дзеясловам і імем у родным склоне, дзеяслова з імем ў давальным склоне.
Уласна беларускіх моўных асаблівасцей у “Граматыцы...” нямнога, пераважна гэта лексічныя, правапісныя і акцэнталагічныя адметнасці. М.Сматрыцкаму былі добра вядомы асаблівасці народна-гутарковага вымаўлення, таму ў адным з правілаў ён раіў не змешваць на пісьме (ф) і (хв), размяжоўваць выбухны і фрыкатыўны (г), не блытаць (е) і (ђ). Гэтыя і іншыя асаблівасці жывой мовы не парушалі структуру царкоўнаславянскай мовы, а толькі падкрэслівалі, што аўтар выразна іх адрозніваў.
“Граматыка...” М.Сматрыцкага кадыфікавала царкоўнаславянскую мову, якая была вядома на тэрыторыі Беларусі і Украіны і адчувала пэўны ўплыў з боку беларускай і ўкраінскай моў, што вызначыла наяўнасць у мове варыянтных граматычных форм, лексічных адзінак, асобных арфаграфічных і акцэнталагічных адхіленняў.
“Граматыка...” М.Сматрыцкага аказалася сур’ёзнай навуковай працай. Доўгі час ёй не было роўных у славянскім свеце.
У 1618 годзе ў Еўі быў выдадзены “Букварь языка славенска, писаний чтения оучитися хотящим в полезное руковожение”. Склалі яго манахі Святадухаўскага манастыра ў Вільні, дзе ў той час жыў і М.Сматрыцкі. Граматычны раздзел буквара нагадвае сціслы канспект “Граматыкі...” М.Сматрыцкага, які, несумненна, прымаў удзел у падрыхтоўцы гэтага выдання. Дакладнасць і прадуманасць кампазіцыі кнігі, агульнадаступнасць матэрыялу, адметнае мастацкае афармленне зрабілі “Буквар...” своеасаблівым узорам для іншых складальнікаў школьна-вучэбных кніг.
З пазнейшых падручнікаў можна назваць такія: “Грамматіка. Албо сложеніе писмена, хотящимся учити словеньскаго языка младолетним… отрочатомъ”, выдадзены ў Вільні ў 1621 годзе. Гэта буквар, аздоблены гравюрамі.
Асобнае месца сярод філалагічных дапаможнікаў старажытнай пары займае “Граматыка словенская” Івана (Иоанна) Ужэвіча. Звесткі пра Івана Ужэвіча, гады жыцця якога невядомыя, абмяжоўваюцца амаль што толькі тым, што пазначана на тытульнай старонцы парыжскага спіса “Граматыкі...”: “Граматыка словенская напісана през Иоанна Ужевича словянина, славной Академии Паризской в теологии студента в Парижу”. Іван Ужэвіч да гэтага часу, напэўна, вучыўся ў Ягелонскім (Кракаўскім) універсітэце, што вядома са спісаў студэнтаў гэтага ўніверсітэта за 1637 год. З кракаўскага перыяду дайшлі да нас толькі яго паэтычныя творы пераважна панегірычнага характару.
“Граматыка...” І. Ужэвіча ў наш час вядома ў дзвюх рукапісных рэдакцыях 1643 і 1645 гг. Першая з іх захоўваецца ў Нацыянальнай Бібліятэцы ў Парыжы, другая – у бібліятэцы г.Араса на поўначы Францыі. Шырокаму колу даследчыкаў яна стала вядома толькі ў 1970 годзе пасля факсімільнага перавыдання яе ўкраінскімі лінгвістамі. Хаця дакладна вядома, што “Граматыка...” І. Ужэвіча не друкавалася пры жыцці аўтара, было б няправільна лічыць, што ў айчынным і замежным мовазнаўстве не было вядома пра яго навуковую спадчыну. Звяртацца да прац І.Ужэвіча пачалі ўжо ў пачатку ХVІІІ ст., і як не дзіўна, перш за ўсё замежныя вучоныя. Асаблівую ўвагу да прац І.Ужэвіча праявілі славянскія вучоныя (чэх Йозеф Добраўскі, славенец Варфаламей Копітар, рускі Сяргей Строеў). Славянскія мовазнаўцы пры складанні граматык абапіраліся на вопыт І.Ужэвіча.
Аналіз складу “Граматыкі...” сённяшнімі даследчыкамі паказвае, што І.Ужэвіч адлюстраваў і апісаў стан сучаснай яму беларускай літаратурнай мовы, надзвычай дакладна зафіксаваўшы лексічныя, фанетычныя, словаўтваральныя і марфолага-сінтаксічныя змены, якія адбываліся ў ёй да ХVІІ ст. “Граматыка...”, відаць, была напісана з улікам вопыту першай універсальнай граматыкі “Мінервы” таленавітага іспанскага вучонага Ф.Санчаса.
“Граматыка...” напісана на лацінскай мове, якая ў той час шырока выкарыстоўвалася ў Еўропе, а ілюстрацыйны матэрыял і парадыгмы пададзены кірыліцай. “Граматыка...” была арыентавана перш за ўсё на заходнееўрапейскага чытача, які цікавіўся мовай сваіх суседзяў з Усходняй Еўропы. Сваёй “Граматыкай...” І.Ужэвіч хацеў пазнаёміць замежнага чытачы са сваёй Радзімай, яе багатай і дасканалай мовай.
Пасля выдання ў 1970 г. “Граматыкі...” Ужэвіча ўкраінскімі моваведамі ва ўкраінскіх навуковых выданнях з’явілася серыя артыкулаў, у якіх падкрэслівалася, што праца І.Ужэвіча – гэта граматыка ўкраінскай мовы. На жаль, у беларускім мовазнаўстве “Граматыка...” І.Ужэвіча аказалася амаль незаўважанай. У сярэдзіне 70-х гг. ХХ ст. англійскі беларусіст Дж. Дынглі ў спецыяльным артыкуле пераканаўча паказаў перавагу ў гэтай “Граматыцы...” беларускіх моўных рыс. Даследчык зрабіў вывад, што адлюстраваная ў ёй мова з’яўляецца літаратурна-пісьмовай мовай ВКЛ, і “Граматыку...” трэба прызнаць часткай лінгвістычнай спадчыны Беларусі. Дж. Дынглі ўстанавіў таксама, што сам І.Ужэвіч паходзіць аднекуль з паўднёва-заходняй часткі Беларусі. З-за абмежаванасці моўнага матэрыялу “Граматыкі...” (у ёй няма тэкстаў, толькі сказы, многія сказы незакончаныя) пытанне аб тым, якая мова апісана ў “Граматыцы...” – беларуская ці ўкраінская – наўрад ці можна вырашыць канчаткова. Аднак варта падкрэсліць, што гэта не царкоўнаславянская мова. Тэрмін ‘словенская‘ ў загалоўку ўжыты не ў тым значэнні, якое ён меў ва ўсходнеславянскай граматычнай традыцыі ХVІ – ХVІІ стст. (стараславянская, царкоўнаславянская), а як родавае абазначэнне розных славянскіх моў. “Граматыка...” І.Ужэвіча ў пэўнай ступені прадстаўляла адразу некалькі славянскіх моў, вядомых аўтару, аднак асноўным прадметам “Граматыкі...” была адна мова – тая, на якой размаўлялі ruteni. У Заходняй і Цэнтральнай Еўропе ХV – ХVІІ стст. тэрмін ruteni побач з russi і roxolani абазначаў разам беларусаў і ўкраінцаў, у адрозненне ад тэрміна moschovitae, які ўжываўся для абазначэння “московитов, великорусов”. У І.Ужэвіча sacralinguasclavonica (царкоўнаславянская мова) супрацьстаіць мове, якая з’яўляецца аб’ектам “Граматыкі...” (ruteni). Такім чынам, “Граматыка...” І.Ужэвіча ўяўляе сабой першы ва ўсходнеславянскай традыцыі вопыт апісання не царкоўнаславянскай мовы, а літаратурна-пісьмовай мовы (!), якой карысталіся ў ВКЛ у ХVІ – ХVІІ стст. і якая ў аднолькавай ступені з’яўляецца спадчынай беларусаў і ўкраінцаў. Перш за ўсё гэтым цікавая для нас “Граматыка...” І.Ужэвіча.
“Граматыка словенская” І. Ужэвіча складаецца з трох частак: фанетыка-арфаграфічнай, марфалагічнай і сінтаксічнай. Пры разглядзе гукаў і літар (гэтыя паняцці яшчэ не размяжоўваліся) вылучаліся 43 літары, з іх 24 зычныя, астатнія – галосныя.
У правапісе І.Ужэвіч зафіксаваў найбольш адметныя асаблівасці старабеларускага пісьма, якія адлюстравалі спецыфічныя фанетычныя працэсы ў народна-гутарковай мове. Ён не адрозніваў на пісьме літары ђ і е, што сведчыла пра супадзенне гукаў (ђ) і (е) у адным – (э); адлюстраваў працэс зацвярдзення губных на канцы слова, шыпячых, (ц), (р). Гэтым “Граматыка...” І.Ужэвіча збліжалася з нормамі старабеларускага дзелавога пісьменства, якое арыентавалася на перадачу асноўных фанетычных асаблівасцей жывой мовы. І.Ужэвічам шырока перададзены разнастайныя асіміляцыйна-дысіміляцыйныя працэсы. Да спецыфічных беларускіх рыс, адлюстраваных у “Граматыцы...”, належаць напісанне прыст