Паэзія 20-х гадоў

Паэзія 20-х гадоў

паэзія літаратурны авангардысцкы

Пасля нашаніўскага перыяду бурнага самасцвярджліня і росквіту нацыянальнай літаратуры, асабліва яе паэтычных форм, дваццатыя гады ўяўлялі сабой таксама непрацяглую па часе, але надзвычай змястоўную ў ідэйна-эстэтычных і жанрава-стылёвых адносінах наступную літаратурную эпоху. Абазначыць сутнасць гэтай эпохі адным ключавым словам ужо немагчыма, бо ні «Ма-ладняк», ні «Узвышша», ні «Полымя», ні іншыя літаратурна-творчыя арганізацыі і часопісы ўжо не неслі ў сабе такой вызна-чальнай сінтэтычнасці, эстэтычнай і асветніцкай усеахопнасці, як гэта здарылася ў свой час з «Нашай нівай». Паэзія 20-х гадоў стылёва больш мазаічная, спектр яе матываў і ідэйна-вобразная палітра часта мелі палемічны характар. У паэзіі грамадзянскага гучання адлюстроўвалася не толькі сацыяльная і геапалітычная вектарнасць пазіцыі таго ці іншага паэта, але і літаратурная ба-рацьба, якая набыла асабліва абвостраны характар у другой па-лове дзесяцігоддзя ў сувязі з расколам «Маладняка» і ўтварэннем новых літаратурных аб'яднанняў – «Узвышша», «Полымя», «Літаратурна-мастацкай камуны». У аснове ідэйна-творчых разме-жаванняў ляжалі глыбокія, абумоўленыя грамадска-палітычнымі абставінамі прычыны, што замыкаліся на галоўнай ідэі – ідэі Беларускага Шляху, з якой пачалося для Беларусі XX ст. Да гэ-тай ідэі крочыла беларуская літаратура праз усё папярэдняе XIX ст., напоўненае нацыянальна-вызваленчай барацьбой, у працэсе якой была вылучана з нетраў ідэалогіі «літвінскага», або «краёва-га», патрыятызму ідэалогія беларускага нацыянальнага адра-джэння. Першым песняром гэтага адраджэння стаў напрыканцы XIX ст. Францішак Багушэвіч. Цётцы, Янку Купалу, Якубу Ко-ласу, Максіму Багдановічу, Алесю Гаруну належала пачэсная ро-ля далейшага годнага пяснярскага служэння Бацькаўшчыне-Бе-ларусі, ідэал якой для>х звязваўся з сацыяльным і нацыяналь-ным вызваленнем, незалежнасцю, асветаю, самаахвярнай ства-ральнай працай на дабро і росквіт айчыны. Галоўнымі фактарамі на шляху да гэтага ідэалу былі беларуская мова і нацыянальная самасвядомасць. Паэзія Я. Купалы адлюстроўвала эвалюцыю ад маргінальнасці «тутэйшых» да беларусаў як нацыі, якая прэтэндуе на ўсе патрэбныя для самавызначэння каштоўнасці: не толькі сва-боднае карыстанне мовай і развіццё культуры, асветы, але і ства-рэнне нацыянальнай дзяржавы, якая забяспечыць годны ўзровень жыцця сваім грамадзянам і права на ўласную палітычную волю. Ку-пала ў сваіх паэтычных прароцтвах заўжды апеляваў да народа, які сам павінен здабыць сабе долю і волю, сам павінен выбрацца з гіс-тарычнай летаргіі, стаць «самім сабе гаспадаром». На хвалі гэтага патрыятычнага пачуцця абуджаецца пасля некалькіх гадоў маўчан-ня творчая энергія Купалы, які ў 1918 г. стварае вялікі цыкл паэ-тычных шэдэўраў, напоўненых асэнсаваннем трагедыйнага гіста-рычнага лёсу Беларусі. У вершы «Свайму народу» ён заклікае:

Паўстань народ! Для будучыны шчасце Ты строй, каб тут не строіў больш еуссд; Не дайся ў гэты грозны час прапасці, – Прапашчых не пацсшыць шчасцем свет.

Сваю магутнасць пакажы ты свету, – Свой край, сябе ў пашанс мець прымусь. Паўстань народ!. 3 крыві і слёз кліч гэты… Цябе чакае маці – Бсларусь!

Асэнсаванню Беларускага Шляху–лёсу маці-Беларусі ў но-вых гістарычных умовах – прысвечана шмат купалаўскіх вершаў на працягу ўсяго знамянальнага дзесяцігоддзя. Вызначальнымі падзеямі тагачаснага грамадскага жыцця, безумоўна, былі абедз-ве расійскія рэвалюцыі 1917 г., грамадзянская вайна, падзел ў выніку яе Беларусі ў 1921 г. на дзве часткі з адпаведнымі векта-рамі палітычных уплываў. Тэма Заходняй Беларусі і падняволь-нага жыцця працоўных пад уціскам польскіх уладаў стане з таго часу адной з асноўных тэм паэзіі Савецкай Беларусі. Апошняй наканавана было стаць часткай вялікай пралетарскай федэрацыі, рэчышча палітычнага жыцця якой вызначалася ў Маскве. Але на месцы былі таксама зроблены пэўныя крокі ў накірунку замаца-вання вонкавых прыкмет нацыянальнай дзяржаўнасці Беларусі: каб прадухіліць у далейшым непажаданыя сепаратысцкія памк-ненні нацыянальных дзеячаў, што абвясцілі ў сакавіку 1918 г. незалежную Беларускую Народную Рэспубліку, якой, аднак, не суджана было стаць суб'ектам геапалітыкі, у 1919 г. камуністыч-най дзяржаўнай элітай была абвешчана Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, дзе ўсе сферы нацыянальнага жыц-ця кантралявала партыйнае кіраўніцтва. Ідэалогія абапіралася на апалогію рэвалюцыі і дыктатуры пралетарыяту; культура, мастацтва і літаратура заклікалі адлюстроувлці. папуючую ідпілоіпо, якая строга рэгламентавала паэтыку, прыўііосілл ў яе лфіпыс яіы пафас, абмяжоўвала свабоду творчасці, прадпышачала гшы. ма-тывы і нават стыль літаратурных твораў. Гпл Оыў свослслблівы авангардны афіцыйны накірунак, які можа пашлць ржллмцый-ным канцэіггуалізмам. Новая эканамічная палітыкл (п>п) і яія-запая з ёю беллрусізацыя абудзілі новую творчую энсріім, падзеі на паўнакроўнае нацыянальнае адраджэнне. За непрацяглы пе-рыяд былі створаны важныя нацыянальныя кулыурныя і аснет-ныя ўстановы, у тым ліку універсітэт, Інбелькульт – правобраз будучай Акадэміі навук, дзяржаўны тэатр, дзяржаўныя і каапера-тыўныя выдавецтвы, газеты і часопісы, першая літаратурная ар-ганізацыя «Маладняк». Пачалося інтэнсіўнае культурна-нацыя-ыальнас будаўніцтва, што, бясспрэчна, абумовіла масавы прыток у літаратуру новых паэтычных талентаў і сапраўды бліскучы росквіт паэзіі, якая не перастае здзіўляць нас сёння багаццем мастацкіх фарбаў, глыбінёй і нечаканасцю вобразнай асацыя-тыўнасці, шматстайнасцю плыняў, што разбуралі дагматыку пра-леткул ьтаўскай афіцыёзнай паэтыкі, дэманстравалі майстэрскі ўзровень і спеласць нацыянальнай літаратуры.

Паэзію 20-х гадоў тварылі некалькі пакаленняў: старэйшыя паэты – класікі, стваральнікі «нашаніўскага» адраджэння: Я. Купала, Я. Колас, Зм. Бядуля; тыя, хто пачаў фарміравацца да рэвалюцыі пад дабратворным уплывам «Нашай нівы», – Ц. Гартны, А. Гурло, Я. Журба, М. Хведаровіч; маладыя паэты, чыя творчая і грамадзянская свядомасць усталёўвалася на скры-жаванні дзвюх вялікіх ідэй – нацыянальнага адраджэння і рэва-люцыйнага псраўтварэння свету. Гэта была лідэрская група паэ-таў, заснавальнікаў «Маладняка», пазней «Узвышша», творчацсь якіх была пастаянна ў цэнтры ўвагі чытачоў і крытыкі: У. Дубоў-ка, М. Чарот, А. Александровіч, А. Вольны, А. Дудар, Я. Пушча, У. Жылка, К. Крапіва, П. Трус, Т. Кляшторны, В. Маракоў, П. Глебка. Асаблівую ноту ў паэтычную сімфонію 20-х гадоў прыўносілі такія адметныя паэты, чый талент фарміраваўся ўнутры новых літаратурных аб'яднанняў («Маладняка», «Узвыш-ша»), як С. Дарожны, М. Багун, Я. Туміловіч, У. Хадыка, Ю. Лявонны, А. Моркаўка, П. Шукайла, Я. Пфляўбаум, Н. Мар-кава, А. Звонак, М. Лужанін, Я. Бобрык, С. Фамін.

Свой асаблівы \олас набыла ў 20-я гады жаночая паэзія. Вершаваныя радкі пераемніц Цёткі і К. Буйло неслі новае адчуванне жыцця, адлюстроўвалі радасныя настроі лершых год стваральнага нацыянальнага будаўніцтва, надавалі ўзнёслае гу-чанне тэме кахання. Жаночая паэзія стала адметнай фемінісцкай з'явай у літаратуры, арганічнай для паэтыкі і стылю 20-х гадоў, дзе ёсць і «бурліва-агністая песня», і «вечная сіняя даль», і «мінулыя чорныя дні». Але прысутнічала ў ёй і вечная тэма айчыны, якая жыватворчым духам заўжды акрыляла беларускую літаратуру. Жаночай паэзіі таксама ўласціва адчуванне трагічнасці Беларускага Шляху, грамадскія настроі адбіваліся ў ёй прачулым містычным лірызмам. Так, у вершы «Беларусь» Н. Вішнеўская апявае новую непакорную краіну, над якой «ззяюць ясныя дні», а ў пазнейшым лірычным вершы «Цешацца мяцеліцы рогатам і свістам» прысутнічае ўласцівае апошняй – трэці дзесяцігоддзя драматычнае прадчуванне блізкай асабістай і грамадскай ката-строфы. Яно было выклікана атмасферай інспіраванага дзяр-жаўнымі органамі наступу (спачатку ідэапагічнага, а потым прый-дзе час фізічных распраў) на ўсе праявы адметнасці нацыяналь-нага жыцця, які атрымаў красамоўную назву барацьбы з «нацыя-нал-дэмакратызмам». У паэзію пранікае адчуванне няпэўнасці і хісткасці грамадскага жыцця, неабароненасці чалавека перад паўстаўшым монстрам таталітарнай дзяржавы, якая ўзурпіравала права казаць ад імя рэвалюцыі і пралетарыяту. Такім адчуваннем небяспекі напоўнены і названы верш Н. Вішнеўскай:

Так гапосяць ветры над пустым прыноллем, Пад нагамі сцсжка–гурбы, буралом, Нс спяшайся, брацс, над тнаёю доляй Ноччу непагоднай завілі залом.

Паэтэса скарыстала вядомы купалаўскі вобраз, бо сапраўды ў той час «завіваўся залом» над усёй нацыянальнай культурай. 1 паэт Алесь Дудар – абаронца нацыянальнай самабытнасці пад-час «тэатральнай дыскусіі», адзін з аўтараў «Ліста трох» (разам з А. Александровічам і М. Зарэцкім), дзе абаранялася годнасць беларускіх пісьменнікаў і іх права карыстацца роднай мовай, толькі што ўзяўшы шлюб з Н. Вішнеўскай, неўзабаве будзе арыштаваны за апазіцыйны смелы верш «Пасеклі наш край папалам» і асуджаны на тры гады высылкі за межы Беларусі. Прадчуваючы яго долю, напісала гэты верш паэтэса, але ён закранаў праз асабістае грамадскую атмасферу тагачаснага жыцця.

У агульных рысах развіццё паэзіі ў 20-я гады адбывалася ў дзвюх асноўных ідэйна-мастацкіх плынях, кожная з якіх адроз-нівалася сваімі стылёвымі парадыгмамі (традыцыйнай і авангар-дысцкай) і тэматычнымі дамінантамі: нацыянальна-адраджэнс-кай і пралетарска-рэвалюцыйнай. Абедзве плыні грунтаваліся на адпаведных грамадскіх ідэалагемах, кожная:і якіх па-свойму прадвызначала сутнасныя мадэлі Беларусклга Шляху, то суда-кранаючыся, то рэзка палемізуючы паміж сабой. Калі канон пралеткультаўскай дактрыны рэвалюцыйнага канцлггуалізму ад-люстроўваў афіцыйную ідэалогію партыйнага кіраўпіцтва, то на-цыянальна-адраджэнская стылёвая мадэль захоўнала арыенцір на нашаніўскую традыцыю, спавядала ідэю Беларускага Інтэг-ральнага Рэнесансу (тэрмін Г. Гарэцкага) і адчувала смбс пе-раемніцай яшчэ больш ранніх нацыянальных традыцый, звяза-ных з культам Айчыны, вольнасці і «краёвага» патрыятызму ў творах А. Міцкевіча, У. Сыракомлі, В. Дуніна-Марцінкевіча. Гэ-та была, можна сказаць, новая мадэль «адраджэнскага рамантыз-му», прыхільнікі якой у новых гістарычных умовах паэтычна прарочылі яшчэ не здзейсненае, але такое доўгачаканае нацыя-нальнае адраджэнне. Адэптамі тут былі перадусім Я. Купала, Я. Колас, 3. Бядуля. Для маладзейшага пакалення ўзорам на-цыянальнага духу і дасканаласці формы была ў межах адзнача-най мадэлі паэзія адышоўшага з жыцця М. Багдановіча, што стала ў 2-й палове 20-х гадоў метадалагічным арыенцірам для платформы згуртавання «Узвышша».

3 другога боку, паэзія 20-х гадоў была пазначана відавочнымі рысамі афіцыёзнага авангардызму, звязанага найперш з устаноў-кай на стварэнне новага мастацтва пад уплывам рэвалюцыйна-пралетарскага светабачання і класавай ідэалогіі. Культ рэвалю-цыйных перамен, аптымістычны жыццесцвярджальны пафас, матыў індустрыяльнага горада, гімн маладосці, якая будуе і для якой будуецца новае жыццё, класавы матыў, выражаны ў сімва-лічнай перамозе «сярпа і молата», супрацьпастаўленне «мінулых чорных дзён» і новай «светлай раніцы волі» і пры гэтым ніякай рэфлексіі, смутку, сумненняў, ніякага самазаглыблення ў сваё асабістае «я», калі яно не звязана з адчуваннем прыналежнасці да вялікай пераможнай рэвалюцыйнай «мы – грамады», – вось асноўны спектр матываў і настрояў, якія ўласцівы авангардысц-кай плыні, названай намі рэвалюцыйным канцэптуалізмам. Тут не цаніліся нюансы лірычных пачуццяў і перажыванняў, тут важна было стварыць літаратурны міф аб рэвалюцыйнай пера-мозе пралетарыяту: на гэта ангажавалася паэтычнае майстэрства і першым тонкім майстравітым апалагетам рэвалюцыйнага паэ-тычнага авангардызму быў Міхась Чарот, талент якога ярка бліс-нуў ужо на пачатку 20-х гадоў. Яго першы паэтычны зборнік «Завіруха» (1922), паэмы «Босыя на вогнішчы» (1922), «Беларусь лапцюжная» (1924), «Чырвонаісрылы вяшчун» (1924) сталі ў поў-ным сэнсе «класікай авангарду», з усімі таленавіта ўвасобленымі пастулатамі пралетарска-рэвалюцыйнай дактрыны ў мастацтве – з яе апраўданнем тэрору («Хто не наш – таго даві!»), адмаўлен-нем культурна-гістарычнай спадчыны («Годзе плакаць і вам над Рагнедаю…»), сімволікай класавай барацьбы ў выглядзе паядын-ку двух волатаў – «рацей» («змагаюцца праца з багаццем»), з яў-ным усходнім вектарам палітычных сімпатый (вобраз «чырвона-га крыжа» з Усходу, на якім напісана слова «Воля», у паэме «Бо-сыя на вогнішчы», а таксама рыцараў на чырвоным і на белым кані, з якіх пераможцам аказваецца Чырвоны ў паэме «Беларусь лапцюжная»). Апраўдальны вобраз дыму-пажару становіцца ад-ным з найважнейшых стылеўтваральных канцэптаў авангар-дысцкай парадыгмы:

Свет стары мы палім – гэта наша справа, Хто з людзей пасмее кінуць нам папрок? Будавалі усё мы – нішчыць маем права. Хай усё затопіць нашай працы сок.

Характэрныя асаблівасці чаротаўскай авангардысцкай паэтыкі былі ў цэлым тыпалагічнай з'явай і вызначалі стыль рэвалю-цыйнага канцэптуалізму ў творах іншых паэтаў, якія развівалі пралетарска-рэвалюцыйны тэматычны накірунак. Так, несум-ненна галоўным ён быў у паэзіі былога «капыльскага гарбара» Цішкі Гартнага, які выдаў дзве кнігі сваіх твораў «Песні працы і змагання» (1922) і «Урачыстасць: 1. Рэвалюцыі, 2. Жыцця» (1925), куды часткова ўвайшлі яго ранейшыя вершы. Творы, з якімі Гартны ўступаў у новае дзесяцігоддзе, з'яўляліся ў пера-важнай большасці паэтычнымі фармулёўкамі рэвалюцыйных ка-муністычных ідэалаў, з якімі для паэта і актыўнага грамадска-палітычнага дзеяча звязвалася светлая будучыня Беларускага Шляху. Так, у вершы «Айчына» (1921) ён апявае бунт працоў-ных, сцвярджаючы, што «айчына і воля – непадзельны, і іх ахоў чырвоны меч». У вершы «Камунар» (1921) стварае вобраз няз-ломнага барацьбіта, які «за волю у бойках без спагады істоту вы-ліў». Верш «Панства працы» замацоўвае ідэйна-вобразны кан-цэпт падзелу свету на ранейшы нешчаслівы, поўны прыгнёту і вольны пасля рэвалюцыі:

Дзе зямлю пляміў пот крывавы Й прыгону чыннасць панавала, Там воля моцныя падставы Табе навекі збудавала.

Гэтае «панства працы» наступіла пасля таго, як з'явіўся «вястун-трубач» і «прайшоў віхор вялікай сілы». Наогул воб-раз «віхуры», «буралому» становіцца скразным у паэтыцы 20-х гадоў, сімвалізуючы найчасцей час рэвалюцыйна-ваеннага лі-халецця, якое сапраўды ў гістарчным сэнсе зніімчыла стары лад, старую расійскую царскую імперыю, абгрунтанаушы аг-нём, мячом і прапагандай велічны міф аб «царстве нольнай працы». Так закладваўся падмурак новай камуністычпай ім-перыі, ключавым прынцыпам якой была дыктатура. Адным з небяспечных ворагаў рэвалюцыйнай пралетарскай дыктатуры была неўміруючая ідэя нацыянальнага адраджэння – тыя «сны аб Беларусі», якія сніў новы герой купалаўскай лірыкі сярэдзіны 20-х гадоў:

…О так! Я – пралетар! Яшчэ ўчора раб пакутны Сягоння я зямлі ўладар I над царамі цар магутны! Мне Бацькаўшчынай цэлы свет, Ад родных ніў я адвярнуўся! Адно… не збыў мшчэ ўсіх бед: Мне сняцца сны аб Беларусі!

Новае пралетарскае «царства-ўладарства» для героя Купалы зусім не той грамадскі ідэал, які адпавядаў уяўленню пра Бела-рускі Шлях. Гэта была паэтычная палеміка з тымі, хто адышоў ад ідэалаў нацыянальнага адраджэння, якое ператвараецца ў «бяду» – душэўную пакуту. Купала заклаў у верш таксама здзек-лівую іронію над ідэалам усясветнай камуны, які станавіўся ас-ноўным грамадскім сімвалам будучыні. Гэты сімвал захоплена прапагандаваў той жа Гартны:

Уладар жыцця – Ўсясветная Камуна… У ёй адной мы бачым будучыну нашу.

Беларусь у вершы «Яна ідзе» ён бачыў менавіта ў каардына-тах шляху да гэтай будучыны:

Яна ідзе У зялснай пышнай руні, Учразвойным пышным веснаходзе – Настрэчу царственнай Свабодзе, У обдым светлас Камуны.

Такім у вершы «Хто мы?» Гартны ўяўляў і беларускі народ на новым гістарычным этапе: «Мы – сыны новых дзён! Мы праро-кі – ваякі за волю… Мы Усясветнай Камуны ганцы–Весту-ны». Гэта былі базавыя ідэйна-вобразныя стэрэатыпы пралет-культаўскай эстэтычнай светапогляднай мадэлі, у публістычнай заклікальнай манеры выражаныя Гартным.

Новая паслярэвалюцыйная рэчаіснасць на пачатку дзесяці-годдзя ўспрымалася як велічны і святочны паход у Заўтра, а Заўтра – гэта «вялікая Будучыня» (М. Чарот), гэта «Усясветная Камуна» (Ц. Гартны). Іншым у гэты час было ўспрыняцце буду-чыні паэтамі-адраджэнцамі старэйшага пакалення: Купалам, Ко-ласам, Бядулям. У 1922 г. Купала піша знамянальны, жорсткі ў сваёй праўдзівасці верш «Перад будучыняй», у якім дае сваё та-гачаснае разуменне Беларускага Шляху. Яно трагічнае і абса-лютна непадобнае на аптымістычныя прароцтвы паэтычных апалагетаў рэвалюцыі і пралетарскай дыктатуры:

Цябс чакаем, будучыні нейкай, Што прыйдзсш, недзе ўсіх нас павядзеш, I гінем марна пад чужой апекай, Адбіўшыся ад родных вехаў, меж.

Дзве сілы, паміж якімі шукае сябе Беларусь, – дылему паміж нацыянальным шляхам і рэвалюцыйна-пралетарскім – Купала абазначае ў наступных радках:

Там чутна: Беларусь! Там – Незалежнасць! А там – «Паўстань пракляццем»… Ну а мы? Мы ў страху… дум крутня… разбежнасць… Без толку крыллем хлопаем, як цьмы.

так, як цьмы, як спуджаны вароны!.

слухаем, і нюхаем тут, там:

Які павеяў вецер на загоны, –

Заходні, ўсходні, й ці ад нас, ці к нам?

Аграбленыя з гонару й кашулі, 3 свайго прыпынку выгнаныя вон, Мы дзякусм, што торбы апранулі На нас ды з нашых нітак-валакон.

Так Я. Купала – геніяльны паэт-прарок Беларусі – акрэслі-ваў сваё стаўленне да рэалій новай паслярэвалюцыйнай рэчаіснасці, з яе партыйнай дыктатурай, геапалітычнай залежнасцю Беларусі, нават з мерапрыемствамі на хвалі беларусізацыі, якія былі толькі аддаленым намёкам на сапраўдны Беларускі Шлях і ідэю Беларускага Інтэгральнага Рэнесансу. Булучыня ў гэтым святле бачылася Купалу трагічнай: так жывём, сябе саміх не знаўшы, Учора, сёння лазім між канаў… Няўжо ж бы хто й над будучыняй нашай Навек залом пракляты заламаў?

Менавіта гэты вобраз «залому» над нацыянальным лёсам ад-гукнуўся ў другой палове 20-х гадоў у вершы Н. Вішнеўскай.

Такім чынам, «кліч бураломны: вызваленне з пут» у купа-лаўскім вершы цалкам быў аднесены ў непраясненую будучыню, у той час як у творах пралетарска-рэвалюцыйнага гучання «выз-валенне з пут» было ўжо здзейсненым. Не дзіўна таму, што творчасць Купалы і яго зборнік «Спадчына» (1922) не прымалі-ся, крытыкаваліся адэптамі новага пралеткультаўскага мастацт-ва, у яго адрас даносіліся абвінавачванні ў неразуменні гістарыч-най ролі рэвалюцыі для Беларусі. Для Купалы ж гэта былі віда-вочна несумяшчальныя ідэалы: вольная і незалежная Беларусь і гвалт рэвалюцыйнай дыктатуры. Ён празрыста акрэсліў гэтую несумяшчальнасць у паэме «Безназоўнае», стварыўшы алегарыч-ны вобраз заручын «вясельніцы засмучанай з вясёлым жаніхом».

Я. Колас у 20-я гады ўвасобіў свой боль па айчыне, спрад-вечным аплотам якой была сядзіба з уласнай зямлёй, у законча-най тады паэме-эпапеі «Новая зямля». Відавочным убачыўся вя-лікаму паэту вынік пошукаў Міхалам сваёй «новай зямлі». У гэ-тай алегарычнай метафары, якая падразумявала і пошукі «новай айчыны», або Беларускага Шляху Коласам была скарыстана біб-лейская сімволіка. Новая зямля – гэта біблейскі сімвал новага раю – Новага Ерусаліма, які застаўся для Міхала няздзейсненай марай, перапыненай смерцю. Пошукі «новай зямлі» – новай Беларусі для героя Я. Коласа засталіся такімі ж «снамі аб Бела-русі», якія «сніў» адпаведны гістарычнаму часу лірычны герой Я. Купалы. Як і Купала, Я. Колас у 1922 г. выдаў зборнік вершаў «Водгулле», у якім апрача ранейшых дарэвалюцыйных твораў была нізка, напісаная ў 1921 г.: вершы «Водгулле», «Родныя ма-люнкі», «У палёх Беларусі», «Звон шыбаў», «Цені-страхі», «Пок-ліч», «Беларускаму люду». Ствараючы жывыя пластычныя карці-ны беларускай прыроды – гэтай вечнай неўміручай каштоўнасці нацыянальнага быцця, Колас дае мастацкі водгук на тагачаснае гра-мадскае жыццё, якое бачыцца яму неўладкаваным і заганным. Паэт не спяшае падзяляць гартнаўскі імпэт і радасць, хаця нібыта рэва-люцыйная стыхія мусіла «парваць ланцуг» нядолі:

Радасць ты пачуеш, Як ланцуг парвецца – Ды ты зноў гаруеш – Зноў звяно ўпляцецца

Ў шнур агідлы гора, Што канца не мае, I цяпер, як учора, Сэрца смутак знае.

Прадчуваннем незразумелай метафізічнай трывогі напоўнены верш «Звон шыбаў» і «Цені-страхі». Паэт стварае вобраз нейкага «незнаёмага», хто ходзіць і стукае ў шыбы, каб падаць знак, «што згубілі мы дарогу», а таксама «хтось нязнаны цені-страхі выклікае».

Я іду, гляджу і – дзіва, Ці раней таго не бачыў?

Усюды стала нейк пужліва I трывожна – баязліва! Змену гэту я зазначыў.

Паэт выкарыстоўвае элементы народна-казачнай паэтыкі, яго лірычны герой пытаецца ў сустрэчных – «чаплі», «трох ва-рон» і «старцаў» – адкуль бярэцца яго страх: «Ці я сам страхі шукаю, сам іх вобразы ствараю, ці тым страхам усе спавіты?» Ніхто з запытаных не ведае адказу, і Колас згушчае сугестыў– насць верша, узмацняе трывогу лірычнага героя, пакідаючы не-высветленай таямніцу крыніцы, адкуль нараджаюцца «цені-стра-хі». Заключны верш зборніка «Беларускаму люду» можна лічыць коласаўскім тагачасным паэтычным маніфестам, дзе ён даў сваё разуменне Беларускага Шляху. Побач з матывам вызвалення ад сацыяльнага ўціску гучыць там матыў геапалітычнай незалеж-насці Беларусі як ад Захаду, так і ад Усходу:

Родны вы сэрцу нашаму гмахі

Лесу, лугоў і палёў! Досыць ўшчувалі нас паны – ляхі,

Ведаем ціск маскалёў…

Змоўкні ты, сціхні, песня пакуты,

Заварушыся, наш край! Люд беларускі! Рві свае путы!

Новую песню спявай!

Такім непасрэдным стварэннем «новай песні» на пачатку 20-х гадоў, як мы бачылі, з імпэтам займаліся Ц. Гартны, М. Чарот, М. Грамыка. Так, Ц. Гартны пастуліраваў тэзісы новай гіаэтыч-най праграмы не толькі ў вершах, але ў тэарэтычных выступлен-нях. Будучы адным з заснавальнікаў часопіса «Полымя», ён га-нарыўся, што «часопіс першым выкінуў лозунг аб'яднання бела-рускіх культурных сіл вакол марксісцкага светапогляду для са-вецкага будаўніцтва Беларускай рэспублікі рабочых і сялян». Нацыянальная незалежнасць як накірунак Беларускага Шляху, прадвызначаны гісторыяй і культурнай традыцыяй, не прымаўся адэптам усясветнае Камуны, што было сцверджана яшчэ ў праг-рамным рэдакцыйным артыкуле «Нашы заданні»: «Мы будзем адкрыта змагацца супроціў усіх незалежнікаў, супроціў тых, дзе-ля каго пытанне нацыянальнага адраджэння ёсць пытанне дзяр-жаўнага адасобку, супроціў таго, хто лічыць савецкую сістэму часовым злом, якое трэба перажыць». У артыкуле катэгарычна сцвярджалася: «Альбо Савецкая Беларусь, альбо Беларусі, як дзяржаўнага цела, не будзе – гэтакі шлях гісторыі…» Прыт-рымліваючыся менавіта такога накірунку Беларускага Шляху, Ц. Гартны аптымістычна сцвярджаў: «1923 і 1924 гг. канчаткова замацавалі савецкую ідэю наогул ва ўсіх галінах беларускае пас-лярэвалюцыйнае культуры і прыватна ў беларускай літаратуры. I старыя і маладыя пісьменнікі спыніліся на адной платформе і з аднакавай энергіяй прыняліся за працу. К гэтаму часу не астало-ся ў беларускай літаратуры ніводнага пісьменніка, які б шукаў іншых шляхоў да беларускае будучыні». Рэчышча паэзіі, пазна-чанай нават рысамі рэвалюцыйнага канцэптуалізму, тым не менш было шырэйшым і далёка не такім аднапланавым, як гэта бачылася Гартнаму. Усякія адступленні ад пазначанага шляху ў літаратуры будуць у далейшым падвяргацца бязлітаснай «прабо-рачнай» крытыцы, якая будзе змагацца з усялякімі «ўхіламі», «мяшчанствам» і ўрэшце – «нацдэмаўшчынай». Карані апошняй з'явы звязваюцца з закрэсленым на старонках першага нумара «Полымя» ідэалам незалежнай дзяржаўнай Беларусі, які выспяваў праз усё XIX ст. і ў нашаніўскі час, які быў базавай ідэяй бе-ларускага адраджэнскага фундаменталізму і які, бясспрэчна, шу-каў апоры ў новым неспрыяльным для сябе часе.

У першай палове 20-х гадоў праўдзівасць пастулатаў Жылу-новіча пацвердзіў, мажліва, толькі творчы шлях Змітрака Бядулі, які эвалюцыяніраваў у бок рэвалюцыйнага канцэптуалізму, выдаўшы у 1924 г. выбраныя вершы «Буралом». Папярэдні ж зборнік «Пад род-ным небам» выданы, як і кнігі Я. Купалы «Спадчына», Я. Коласа «Водгулле», у 1922 г. Беларускім кааператыўна-выдавецкім тава-рыствам «Ддраджэнне», быў пазначаны рысамі традыцыйнай адра-джэнскай паэзіі з уласцівымі Бядулю містычнымі біблейнымі, гіста-рычнымі матывамі. Аб гэтым сведчаць вершы «Беларусь», «Паход-ні». Беларусь у першым творы бачыцца паэту «летапісам з аповес-цяў вячыстых, акропленым слязамі дудароў», месцам, дзе хадзіў «Сам Госпад-Бог», тварыў Скарына, дзе наогул «усё жыве жыццём Дзядоў адвечных». Ствараючы маляўнічую карціну гісторыка-міфа-лагічнага быцця краіны з глыбокім адчуваннем старажытных языч-ніцкіх і хрысціянскіх традыцый, 3. Бядуля ў другой частцы верша закранае сучаснасць і дае сваё разуменне Беларускага Шляху:

Ёсць шмат такіх, што да Цябе плячыма, Маць-Беларусь, адвернуты стаяць, На Усход, Заход халопскімі вачыма, Як вапрукі здзічэлыя, глядзяць.

Самастойнасць, незалежнасць Беларусі для Бядулі – неасп-рэчная жыццёвая каштоўнасць: «Сама, Сама наладзіш сваё ве-ча…», «Сама, Сама адзначыш свае межы, без дапамог няпроша-ных дзядзькоў», – сцвярджае паэт. Таксама і ў вершы «Паход-ні» ён згадвае слаўныя старонкі гісторыі і культуры Беларусі, на-зываючы іх «паходнямі» на яе адраджэнскім шляху, задаючы пры гэтым пытанне: ці будуць яны свяціць цяпер «у родным творчым коле»? Гэты неспакой паэта быў выкліканы модным тады пралеткультаўскім тэзісам адмаўлення ад культурна-гістар-чынай спадчыны як ад перажытку ранейшага, зруйнаванага рэ-валюцыяй часу. Алегарычную карціну гістарычнага шляху Бела-русі стварыў Бядуля ў паэме «Зачарованы край», тэматычна прысвечанай Палессю. Паэт шырока выкарыстаў тут стылізацыі народных паданняў, апакрыфічныя элементы сюжэтна-кампазі-цыйнай будовы, вобразы народнай фантазіі і міфатворчасці: Злыбяды-Ліха, Дуды, Асілка, Цмока. Пазней прыёмы ўвядзення ў паэтычны тэкст народных стылізаваных паданняў творча пе-раймае і будзе развіваць далей У. Дубоўка ў паэмах «I пурпуровых ветразей узвівы» і «Штурмуйце будучыні аванпосты». У зборніку «Буралом» Бядулі адзначыўся пераход яго на авангард-ны стыль, які адпаведна выклікаў новую тэматыку і паэтыку. Вершы пазбаўляюцца лірычнай глыбіні і вобразнай маляўнічас-ці, з'яўляюцца ілюстрацыямі да новых рэалій («Маладая гвар-дыя», «Крылатыя машыны»). Асаблівай ангажаванай ілюстра-цыйнасцю пазначаны цыкл «Чырвоны каляндар», дзе паэт імк-нецца стварыць новыя «чырвоныя лісткі» ў піку ранейшаму ра-зуменню знамянальных дзён года, якія вызначаліся па царкоў-ным каляндары. Вядучае месца ў новым «чырвоным календары» Бядулі, бясспрэчна, займаў Кастрычнік, які «старому свету яму вырыў, у міг адзін стварыў стагоддзі». Паэма «Беларусь», змешчаная ў гэтым жа зборніку, ужо нічым не нагадвала раней-шы «Зачарованы край». Застаўшыся верным выкарыстанню ў сваёй паэтыцы народных легендарных і казачных вобразаў, Бя-дуля ў паэме пра сучасную Беларусь – «бязбожніцу» і «будаўні-цу» міфапаэтызуе і адухаўляе Кастрычнік (Акцябр), які «прым-чаў», як «чаканы госць», як новы асілак-вызваліцель:

Бы Святагор славуты з казкі сівай, Ён родны край ператварыў у дзіў, Свабодны гімн запеў на рабскай ніве, Ён прышлы час бы казку спарадзіў.

Апяванне «казкі прышлага часу» – шчаслівай будучыні, якую прынесла перамога Кастрычніцкай рэвалюцыі, супраць-пастаўленне гэтага светлага ўрачыстага абнаўлення мінуламу «зморчнаму», цяжкаму паднявольнаму жыццю нарадзіла ў бела-рускай паэзіі таго часу шэраг устойлівых вобразных асацыяцый. Гэта быў адзін з вызначальных матываў рэвалюцыйнага канцэп-туалізму, які, як лакмусавая паперка, вызначаў грамадска-палі-тычныя арыенціры аўтараў. Сярод паэтаў старэйшага пакалення гэты матыў у ранейшых адраджэнскіх вобразах-сімвалах Зімы і Вясны ўвасабляў Янка Журба (верш «Вольная Беларусь»). Ён ба-чыць Беларусь у «святочным уборы», ёй «свеціць доля… зала-тая», да яе «прыйшла воля святая!» Гэтымі ж настроямі пра-сякнуты яго вершы «Васкрос край», «Годзе плакаць», «Гімн пра-цы», «Будаўніком новага жыцця», «Хто мы?» Вызваленне ад прыгнёту Журба сімвалізуе ў вершах «Раскуты Праметэй», «Ска-ла і сфінкс», дзе выкарыстоўвае вобразы антычнай грэчаскай і егіпетцкай культур, каб падкрэсліць незвычайнасць і новую мі-фатворчасць самой рэвалюцыйнай падзеі.

Алегорыю паэтычнага наватарства, якога вымагае новая эпо-ха, стварыў М. Грамыка ў «нібы-паэме» «Гвалт над формай». Яна была спачатку апублікавала ў першым нумары часопіса «Полымя» (1922), а потым пад называй «Пералом» увайшла ў зборнік яго вершаў «Плынь» (1927). Публікацыі ў «Полымі» па-пярэднічаў канцэптуальны артыкул М. Грамыкі, дзе ён абгрун-тоўваў прынцыпы новага мастацтва. «Не досыць сказаць: «гос-падзі, госпадзі, каб ужо ўвайсці ў царства нябеснае», сказана ў старой кнізе. – Не досыць паставіць над вершам загаловак: «ка-валь», «пралетары» і г. д., каб лірыка была праўдзіва пралетарс-кай, рэвалюцыйнай», – выкарыстоўваючы біблейскую аналогію даводзіць «сакральны» сэнс адбіцця рэвалюцыйнай тэматыкі ў мастацкіх творах аўтар і працягвае далей: «Рэвалюцыя мае не толькі свой змест (змену палітычна-сацыянальных форм жыц-ця), але і свой тэмп ходу, свой рытм, пад які яна робіць свае руйнуючыя й разам з тым будуючыя крокі… Шуканне зместу, новага зместу, згодна новым формам жыцця, і шуканне новай формы, адпавядаючай рэвалюцыйнаму тэмпу, – вось заданне новай паэзіі, новай лірыкі. Павінна адчувацца, што сам пясняр перажыў, або перажывае ў душы рэвалюцыйны рух». Прыклад «новага зместу» і «новай формы» рэвалюцыйнай паэзіі М. Гра-мыка не марудзіць даць сам, не прэтэндуючы на стварэнне шэ-дэўра (называе сам свой твор «слабым прыкладам»), а жадаючы абудзіць новы творчы імпэт у тых, хто пачынаў свой шлях у лі-таратуру. Як і часта ў сваёй творчасці, М. Грамыка адштурхоў-ваецца ад біблейскай сімволікі, ад яе запаветнага сэнсу, каб пад-крэсліць вышэйшы сэнс стварэння «новага запаветнага» слова. Так, калі не акцэнтаваць увагу на яго эпатажных сцверджаннях ты-пу «над «купалаў» усіх я Купала», «з усіх каласкоў-васількоў, ад дзя-доў, што ідуць, ад вякоў, я Колас», «сячы ўсе формы і крычы!», «без формы-вопраткі ў свет!», «усе сцягі – пад ногі, мы – богі, убогія богі!», то ў цэлым пазіцыя паэта арыентуе на пошук магчымасцей мастацкага слова, у якім адбіваецца новы свет:

Спачатку было слова. I слова – да бога, I бог – тос слова.

Вось умова,

Святая умова! Разумейце, языцы, Браточкі, сястрыцы! Шукайце, шукайце вы Слова, Усс новага моцнага Слова!

М. Грамыка падкрэслівае гэтай аналогіяй такую ж святасць слова рэвалюцыйнага, як і Слова біблейскага, паўтараючы, можа быць, мімаволі расійскага паэта Васілія Князева, які у сваім зборніку «Красное евангелне» (1918) імкнуўся прыстасаваць рэ-лігійную сімволіку ахвярнай крыві (эўхарыстыі) да ўвасаблення ідэі святасці рэвалюцыі. I для іншых твораў М. Грамыкі былі ўласцівы біблейская асацыятыўнасць, касмізм, планетарная ад-цягненасць вобразаў, што яскрава адбілася ў іншай яго паэме «Крылан», дзе за нагрувашчанай сюжэтна-кампазіцыйнай будо-вай выразна гучыць матыў «зямнога і нябеснага». У ідэйным кантэксце 20-х гадоў гэты матыў прачытваецца як палеміка ма-тэрыялізму (зямнога) з ідэалізмам (нябёснага). Тая абсалютная свабода, якая ёсць у нябёсах і да якой імкнецца нашчадак ан-тычнага Ікара Ізяслаў – «гэны новы чарнец, воблак-хмар піліг-рым», – недасяжная і карае тых, хто імкнецца да яе. Ізяслаў, як і Ікар, гіне, калі памкнуўся вышэй да Сонца. На зямлі ж застаўся яго сябра Антоні, прыхільнік і знаўца «зямных спраў». Досыць рых-лая і расцягнутая па сваёй сюжэтна-кампазіцыйнай будове паэма, можа быць, не зусім удала адлюстравала афіцыйны накірунак тага-часнай філасофскай думкі, звязаны з прыярытэтам матэрыяльнага, фізічнага над ідэальным, духоўным. Рысы гэтай палемікі знойдуць свой адбітак і ў названых ужо паэмах У. Дубоўкі, але ідэальнае ў іх мае больш відавочную аўтарскую падтрымку.

Імкненнем да новага стылю была пазначана таксама паэзія аўтараў старэйшага пакалення, былых капыльскіх паплечнікаў Ц. Гартнага Алеся Гурло і Міколы Хведаровіча, у творах якіх су-гучна часу адбіваліся «навальніцы жыцця і змагання», настроі «радасці неабсяжнай» ад «адважнай хады» «ў нагу з эпохай». Ма-тывы іх лірыкі не вылучаліся асаблівай разнастайнаспю, былі сугучныя новаму «пралетарскаму» стылю. Яркае і таленавітае слова ў новых паэтычных формах з раскрыццём творчых індыві-дуальнасцей выпала на долю сказаць у 20-я гады плеядзе мала-дых паэтаў, чые творчыя індывідуальнасці раскрыліся ў пачатку і сярэдзіне дзесяцігоддзя. Іх мастакоўскае станаўленне адбывалася ўжо ў паслярэвалюцыйную эпоху, і новая рэчаіснасць, асвечаная ідэалам рэвалюцыі, з якім ядналася ў маніфестах Ц. Гартнага ідэя новага Беларускага Шляху, бясспрэчна, не магла не пры-вабліваць іх. Яны з энтузіязмам адгукнуліся на покліч ствараць высокамастацкую літаратуру, адпаведную гэтаму Новаму Шляху. Плёнам іх арганізацыйнай дзейнасці стала ўтварэнне ў 1923 г. маштабнага літаратурна-творчага аб'яднання «Маладняк».

Сярод іх апрача М. Чарота вылучаліся А. Александровіч, А. Вольны, У. Дубоўка, А. Дудар, К. Крапіва, Я. Пушча, В. Ма-ракоў, Т. Кляшторны, П. Глебка, П. Трус, С. Дарожны і іншыя

маладыя песняры «новай будучыні» і новых настрояў. Апошнія ж мелі у кожнага сваю афарбоўку і свае адметныя «ўхілы». Агульнае, што кідаецца ў вочы, – гэта культ маладосці, якой належыць будучыня, захапленне жыццём, у якім з'явілася перс-пектыва ўпэўненасці ў заўтрашнім дні. Хвалюючая месіянская ідэя сусветнай камуны як новая грамадская спакуса надавала лі-рычнаму герою ўзнёслай самапавагі і схільнасць да рэзанёрства, асабліва адчувальнага ў сітуацыях барацьбы з «мяшчанскім» бы-там і «багемным» каханнем.

Маладое пакаленне творцаў, якое «зарунела на беларускіх за-гонах, узораных плугам Кастрычніцкай рэвалюцыі» 29, адчувала сябе гаспадаром становішча ў літаратуры, ужо самой сваёй мала-досцю і паяднаннем нацыянальнай ідэі з рэвалюцыйна-прале-тарскай прыўлашчыўшы сабе абсалютнае права на «новы змест мастацкай творчасці». 3 гэтых пазіцый напачатку маладнякоў-цамі чыста дэкларатыўна адкідалася старая «нашаніўская» спад-чына – як «зношаны лапаць, які можа забрудзіць чыстую на~ гу», «архіўнай тленню» лічыліся «ўсе «жалейкі», «песні жаль-бы» ў параўнанні з «веснавейным спевам» «званоў працы» Гур-лы». Сутнасць літаратурнай палемікі пакаленняў, якая адпавя-дала ідэалагічнай перамене ў разуменні Беларускага Шляху, ак-рэсліу маладнякоўскі крытык Адам Бабарэка, вызначыўшы два асноўныя кірункі «адраджанізму» і «маладнякізму». Гэтыя тэрмі-налагічныя наватворы не прыжыліся ў крытыцы і эстэтыцы 20-х гадоў, але яны адлюстроўвалі наяўнасць у тагачасным літара-турным працэсе дзвюх вызначальных ідэйна-стылёвых пара-дыгмаў, адна з якіх прадстаўляла традыцыю, а другая – аван-гард.

Авангарднай была, бясспрэчна, паэзія Андрэя Александрові-ча, аднаго з тагачасных лідэраў «Маладняка». Яго зборнікі «Кам-самольская нота» (1924, разам з А. Вольным), «Па беларускім бруку» (1925), «Прозалаць» (1926), «Угрунь» (1927) адлюстроўва-лі імкненне даць адпаведныя новаму паэтычнаму канону вобра-зы рэчаіснасці, або новага Беларускага Шляху. Найперш гэты шлях звязваўся з індустрыяльным горадам, і Александровіч, які вырас на Старажоўскім прадмесці ў Мінску, ахвотна і ўлюбёна стварае вобразы новага працоўнага горада, дзе на заводах нара-джаецца яскравая і пераможная будучыня (вершы «Менскі рытм», «Песні вёскі й фабрычных станкоў», «Новы Менск», «Вуліца», «На заводзе»). Лірычны настрой першага зборніка вер-шаў «Камсамольская нота» вызначаўся ў асноўным матывам ра-даснага абнаўлення жыцця, звязанага з маладосцю, з камса-мольскімі новаўвядзеннямі:

Валасы нашы вецер кудлачыў; Гэтым песціў ён радасна нас… Растаптала ў жыцці ціш жабрачую Камсамольская наша вясна.

Матывы змагання працоўных Заходняй Беларусі за вызва-ленне адлюстраваны Александровічам у паэме «Паўстанцы», у аснове якой ляжыць класавы канфлікт, а таксама ў вершы «Фаб-рыка смерці», дзе ён супрацьпастаўляе краіне «Сярпа і Молата» «Краіну см