Комплексны аналіз публіцыстычных твораў С. Буднага

План

1. Уводзіны

1.1 Агляд літаратурных прац па тэме даследавання

1.2 Мэты і задачы курсавой працы

2. Сымон Будны як грамадска-палітычны дзеяч

2.1 Жыццёвы шлях С.Буднага

2.2 С. Будны і беларускае арыянства

2.3 С. Будны як філолаг

2.4 С. Будны як публіцыст і філосаф

Заключэнне

Спіс літаратуры


1. Уводзіны

1.1 Агляд літаратурных прац па тэме даследавання

Сымон Будны з’яўляецца адной з самых яркіх асоб эпохі Адраджэння. Час, у які працаваў С. Будны, насычаны культурна-гістарычнымі падзеямі. Эпоха Адраджэння падаравала свету шмат пісьменнікаў, філосафаў, мысліцеляў. Шмат імёнаў назаўсёды засталіся ў культуры і гісторыі нашага народа. Змяняецца погляд чалавека на самога сябе і на свет, асоба становіцца ў цэнтры ўвагі, чалавек прыраўноўваецца да Бога… Так, адны гэтыя палажэнні ўжо выклікаюць цікавасць да часу, у які працаваў С.Будны. Разгледзем гэты час падрабязней.

Станаўленне ўласна беларускай культуры звязваецца з імёнамі Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага, Л. Зізанія, М. Сматрыцкага і іншых дзеячаў, якія пісалі на беларускай мове. Большасць з іх у крытыцы рэлігійна- філасофскіх канцэпцый, паняццяў уздымаюцца да рацыяналістычнага погляду на свет. Асветнікі змаглі разгледзець у Святым Пісанні рэльнага чалавека з яго ўнутраным светам.

Культура беларускага народа свабодна прымала дасягненні суседніх народаў. Асімілятыўная здольнасць сведчыла пра шматбаковасць і актыўнасць духоўнага развіцця беларускай культуры. Дзейнасць С. Буднага, М. Сматрыцкага, К. Лышчынскага, С. Полацкага і многіх іншых, духоўная думка якіх адносіцца ў роўнай меры да духоўнай культуры суседніх народаў, пацвярджае не толькі тэзіс, што ў Беларусі заўсёды быў вельмі інтэнсіўны працэс узаемадзеяння культур, але і самастойнае значэнне філасофскай думкі ў развіцці гістарычна культурнага працэсу.

У сістэме поглядаў Ф. Скарыны, В. Цяпінскага, С. Буднага, М. Сматрыцкага і іншых сучаснікаў назіраецца аб’яднанне ідэй еўрапейскай філасофскай думкі з традыцыямі і прынцыпамі нацыянальнай культуры і этыкі ў формах то трактоўкі на народнай мове кананічных тэкстаў, хрысціянскай літаратуры, то палемікі з афіцыйнай ідэалогіяй; то ў далейшым развіцці ідэй гуманізму і рацыяналізму. Само выданне кніг на роднай мове сведчыла пра тое, што нацыянальная тэндэнцыя культуры асэнсавана, сфармулявана і існуе аб’ектыўна, што з ёю лічыцца рэлігійна-філасофскі светапогляд, што разам з эканамічнымі і палітычнымі фактарамі развіцця грамадства яна вызначае яго гістарычны шлях.

Ф. Скарына зацвердзіў гуманістычныя ідэі. Наследаванне і развіццё яго традыцый ў творчасці С. Буднага і С. Полацкага раскрываюць дэмакратычны характар іх пазіцый.

У С. Буднага перабольшвае аналітычны падыход. Ён імкнецца да рэстаўрацыі тэкстаў Бібліі, якія, на яго думку, не зусім адпавядалі ісціне, бо перапісчыкі ўносілі суб’ектыўнае ў пераклады.

У 16 ст. у Беларусі такім перадавым мысліцелям, як С. Будны, В. Цяпінскі, давялося прыцягнуць на свой бок тых, хто каталіцызму проціпастаўляў праваслаўе. Не выпадкова Будны пазбягаў прамой крытыкі праваслаўя, выкрываючы католікаў і пратэстантаў. Ен быў вымушаны шукаць саюзнікаў і сярод беларускіх паноў, спадзеючыся на тое, што яны далучацца да сіл, якія рыхтуюць адпор каталіцызму. Я. Гусу і яго паслядоўнікам удалося цесна звязаць нацыянальна-вызваленчы рух у Чэхіі з антыпапскім і антыфеадальным. Перад Будным жа на гэтым шляху ў Беларусі ўзніклі вялікія перашкоды. Ідэя новай, агульнанароднай царквы, якую, несумненна, ён выношваў, кіруючыся выдатным узорам гусітаў, атрымала своеасаблівае развіццё.

Гыбокі ўплыў на яго погляды аказала выдавецкая дзейнасць беларускага асветніка Францыска Скарыны. Будны працягваў і развіваў яго асветніцкія пачынанні. ён цалкам падзяляў мары вялікага палачаніна аб адукаваным, культурным дзяржаўным дзеячу. Падобна Скарыне, Будны імкнуўся выкарыстаць найбольш распаўсюджаную кнігу — Біблію як сродак для асветы насельніцтва.

Як і Ф. Скарына, С. Будны адрозніваў натуральны і ўстаноўлены закон. Зыходзячы з натуральнага закону, тлумачачы маральныя асновы жыцця чалавека, Скарына пісаў, што кожны чалавек, які мае розум не захоча цярпець ніякіх дрэнных адносін ад іншых людзей.

А С. Будны ў свой час пісаў, што чалавек адносіцца да іншых добра таму, што сам хоча ў адказ такіх жа добрых адносін. За паўстагоддзя, якое аддзяляла час дзейнасці Скарыны і Буднага, у Беларусі адбыліся вялікія змены. Усё, аб чым марыў Скарына: распаўсюджанне ведаў на роднай мове, справядлівыя асновы ў кіраванні дзяржавай, сціпласць і высакароднасць духоўных настаўнікаў,— было цяжэй ажыццявіць. Нарастаў працэс акаталічвання буйных феадалаў і іх памагатых, зневажаліся любоў да радзімы і законнасць. Ва ўмовах узмацнення рэакцыі Буднаму давялося перагледзець мэты і метады выкарыстання рэлігійных кніг. Калі для Скарыны святое пісанне заставалася важнейшай зброяй асветы, то ў вачах Буднага не ўсхваленне Старога і Новага запаветаў, а крытыка іх станавілася першачарговай задачай. Друкаваныя выданні ў руках Буднага ператварыліся ў зброю барацьбы за перагляд ролі рэлігіі ў жыцці грамадства.

Вялікі асветнік беларускага народа Скарына не мог прадбачыць, што ў другой палове XVI ст. перад яго пераемнікамі паўстане вострае пытанне: якім чынам прадухіліць упадак нацыянальнай культуры, што падрыхтоўваўся рукамі феадалаў. ён не мог ведаць, што ў 1562 г. Будны напіша «Катэхізіс», у прадмове да якога ён будзе угаворваць князёў не адмаўляцца ад роднай мовы.

Прадаўжаючы справу Скарыны Будны ў вельмі складаных умовах Беларусі той пары шукае саюзнікаў сярод перадавых польскіх мысліцеляў. Адначасова ён дабіваецца падтрымкі пануючых саслоўяў у разгортванні друкарскай справы і сеткі школ. Ен спадзяваўся, што такім чынам зможа павярнуць Беларусь на шлях прагрэсіўнай рэфармацыі.

Агляд літаратуры па тэме паказаў, што С.Буднаму прысвяціў сваю творчасць Я.І. Парэцкі ў сваёй манаграфіі “Сымон Будны”, І.В. Саверчанка таксама ў манаграфіі “Сымон Будны – гуманіст і рэфарматар”. С. Буднаму прысвячаў даследаванні С.А. Падокшын. Ён праводзіў паралелі з творчасцю Ф.Скарыны і іншых значных асоб для С. Буднага ў наступных кнігах: “Скорина и Будный”, “Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: ад Ф. Скарыны да С. Буднага”, “Этычная думка ў культуры Беларусі 16-17стст.”. Шмат артыкулаў напісана пад рэдакцыяй А.С. Майхровіча. У асноўным жа творчасць С.Буднага разглядаецца аглядава, без грунтоўных даследаванняў ўнутраных поглядаў пісьменніка і філосафа. Творчасць звычайна падаецца ў кантэксце таго часу, у які жыў і працаваў С.Будны.

Павярхоўная ацэнка дзейнасці С. Буднага тлумачыцца тым, што недастаткова ўвагі ўдзяляецца яго імкненню да распаўсюджвання крайняга антытрынітарства, непакланення Хрысту і барацьбе супраць дагматызму.

1.2 Мэты і задачы курсавой працы

На нашу думку, не дастаткова звернута ўвагі на публіцыстычныя і філасофскія погляды С. Буднага, вартасці манеры пісьма і асаблівасці палемічных твораў. Таму актуальнасць нашай работы заключаецца ў грунтоўным даследаванні вышэй азначаных праблем.

Мэта нашай курсавой работы – комплексны аналіз публіцыстычных твораў С.Буднага. Пастаўленая мэта патрабуе вырашэння наступных задач:

- прааналізаваць літаратуру па дадзенай тэме;

- разгледзець час, у які працаваў С. Будны;

- азнаёміцца з асобай С.Буднага як публіцыста і філосафа;

- даць характарыстыку асноўным палемічным творам С.Буднага;

- звярнуць увагу на асаблівасці манеры пісьма аўтара.

Развіццё айчыннай этычнай думкі XVI—XVII стст. адбывалася ва ўмовах уздзеяння на гэты працэс такіх гісторыка-культурных з'яў, як Адраджэнне, Рэфармацыя, Контррэфармацыя, Барока. У асноўным гэта ўздзеянне было не паслядоўным, а паралельным. Першынство ў фарміраванні новых маральных уяўленняў на айчыннай глебе належыць Адраджэнню. Знітаваная з Адраджэннем змена светапоглядных прынцыпаў выклікала радыкальную перабудову ўяўленняў і каштоўнасцяў маральнай свядомасці пэўнай часткі грамадства - адукаваных феадалаў, гараджан, інтэлігенцыі і інш. У Вялікім княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім да гэтай катэгорыі належалі шматлікія князі, магнаты, шляхціцы, дзеячы царквы, настаунікі, кнігавыдаўцы, юрысты, і г. д. Адной з цэнтральных светапоглядных установак Адраджэння з'яўляўся рэнесансавы антрапацэнтрызм, або канцэпцыя самастойнай каштоўнасці зямнога жыцця, якая садзейнічала секулярызацыі маральнай свядомасці позняга Сярэднявечча, пераадоленню ў ім аскетычнага, рэлігійна-фанатычнага пачатку. Узрастае роля каштоўнасці рэальнага свету, матэрыяльных даброт, непасрэдна не знітаваных з верай духоўных каштоўнасцяў інтэлекту, ведаў, грамадзянскасці, свецкай культуры, фарміруецца ідэя цярпімасці да іншаверства і іншадумства.

Фундаментальнай устаноўкай рэнесансавай свядомасці з'яўляецца таксама трактоўка паняцця свабоды як іманентнай здольнасці чалавека развіваць свае творчыя патэнцыі, пазнаваць свет і самога сябе, пераўтвараць існуючую рэальнасць, выпраўляць сацыяльна-эканамічнае і духоўна-рэлігійнае жыццё грамадства, яго норавы, уплываць на дзяржаўную палітыку і г. д. Дадзеная ўстаноўка з'явілася зыходным пунктам развіцця новаеўрапейскага індывідуалізму, адыграўшага значную ролю ў станаўленні новага светапогляду, новай этыкі.

Традыцыйнае, артадаксальна-сярэднявечнае хрысціянства трактавала свабоду як уласцівую чалавеку пэўную здольнасць духоўнага ўзыходжання да Бога. Свабода індывідуальнай волі не адмаўлялася, аднак лічылася недасканалай. Чалавек, згодна афіцыйнаму вучэнню, няздольны выратавацца без дапамогі Боскай ласкі, якая ў сваю чаргу падаецца толькі праз пасрэдніцтва Царквы. Маральнасць звязвалася галоўным чынам з выкананнем рэлігійна-царкоўных норм, рытуалаў, а не з самасвядомасцю, свабодным індывідуальным перакананнем чалавека.

Адзначаючы фундаментальную ролю ў рэнесансава-гуманістычным светапоглядзе прынцыпу свабоды, нельга не абысці праблему дыялектыкі свабоды, якая рэальна існавала ў гэтым светапоглядзе, менавіта праблему ператварэння свабоды ў сваю процілегласць

Асноватворнай асаблівасцю рэнесансавай свядомасці з'яўляўся натуралізм як прынцып інтэрпрэтацыі прыродна-сацыяльнай рэальнасці, у тым ліку інтэрпрэтацыі чалавека і яго духоўнага свету. Рэнесансавыя мысліцелі, аналізуючы маральнае аблічча чалавека, імкнуліся вызначыць яго сутнасць пераважна з натуральных фактараў -чалавечага розуму, волі, рэальных матэрыяльных і духоўных інтарэсаў і патрэбнасцей. У станаўленні чалавечай маралі гуманісты эпохі Адраджэння не адмаўлялі фактараў боскага парадку. Духоўна-маральны свет чалавека трактаваўся як сінтэз боскага і натуральнага. Мысліцелі эпохі Адраджэння лічылі, што натуральная падстава чалавечай сутнасці раўнацэнна яго боскай сутнасці і іх трэба не супрацьпастаўляць, а імкнуцца гарманізаваць, узгадняць. Аналагічны погляд на духоўна-маральную натуру чалавека характэрны для Скарыны, Літвіна, Кашуцкага, Волана, Буднага, Цяпінскага, Сапегі і інш.

Вызначальную ролю ў станаўленні айчыннай этычнай думкі XVI—XVII стст. адыграла Рэфармацыя. Яе асноўныя ідэі прыйшлі на Беларусь не толькі ў лютэранска-кальвінісцкай інтэрпрэтацыі, але і абгрунтоўваліся айчыннымі мысліцелямі, у прыватнасці Скарынам. Агульнымі пастулатамі Рэфармацыі, або пратэстантызму, якія істотна паўплывалі на духоўнае жыццё еўрапейскага грамадства і перш за ўсё на маральную свядомасць, з'яўляліся наступныя. Перш за ўсё гэта зварот да першаасновы хрысціянства - вучэння прарокаў і агюсталаў. На гэтай падставе адзіным аўтарытэтам ў справе выратавання, пытаннях веры і царкоўнага жыцця абвяшчалася Слова Божае, або Свяшчэннае Пісанне. У той жа час абвяргаўся бясспрэчны аўтарытэт царкоўнага Падання, або твораў айцоў царквы, багасловаў, пастаноў Усяленскіх сабораў. Кожнаму веруючамў надавалася права тлумачыць Свяшчэннае Пісанне ў адпаведнасці са сваім разуменнем. Асноватворны прынцып выключнасці аўтарытэтў Свяшчэннага Пісання і асабістых адносін чалавека з Богам, на думку ідэолагаў Рэфармацыі, павінен быў радыкальна аднавіць хрысціянскае веравучэнне і царкоўны лад. Прынцып рэлігійнага індывідўалізмў быў замацаваны ў лютэраўскім вучэнні аб апраўданні, або выратаванні чалавека адзінай верай, якая залежыць перш за ўсё ад Бога. Што тычыцца спраў, то яны ў выратаванні не маюць ніякага значэння.

Кіруючыся вышэйадзначанымі пастулатамі, Лютэр адмовіўся ад традыцыйнага вучэння пра Царкву і царкоўную іерархію. Сапраўдная царква — гэта духоўнае грамадства, аб'яднанае адзінствам надзеі, любові, веры у Ісуса Хрыста і яго вучэнне. У гэтай сувязі абвяшчаецца непатрэбнасць асобнай царкоўнай ісрархіі. Святарства не з'яўляецца прывілеяй выбраных, усе веруючыя хрысціяне праз хрышчэнне маюць права быць святарамі, прапаведаванаць Слова Божае і адпраўляць таінствы. У адрозненне ад католікаў і праваслаўных пратэстанты гракгуюць гаінсіі не як рэальнае, а як сімвалічнае ўзасмад:ісяннс з Богам. У прыватнасці, прычасце - гэта не сапраўдныя цела і кроў Хрыстова, а толькі іх выява, знак, сімвал. З усіх таенстваў Лютэр пакінуў толькі хрышченне і прычашчэнне. Адмаўляліся малітвы за нябожчыкаў і хадатайніцтва святых.

Пратэстантызм узняў на новую вышыню аўтарытэт Ісуса Хрыста, сцвярджаючы праз яго значэнне чалавечай асобы, незалежна ад яе сацыяльнага, маёмаснага або ін-тэлектуальнага статуса, адлюстроўваючы настроі дэмакратычных пластоў феадальнага грамадства.

Кальвін радыкалізаваў пратэстаныкае вучэнне, высунуўшы палажэнне пра безумоўнае прадвызначэнне чалавечага лёсу. Згодна гэтаму палажэнню, Бог навечна вызначыў адных людзей да выратавання, а іншых да пагібелі. незалежна ад іх волі, учынкаў, заслуг. Прадвызначаныя да выратавання складаюць невялікую групу выбраных Богам люлзей. Гэтае рашэнне Бога недаступнае для розуму чалавека. У сваю чаргу ніякія намаганні не ў стане выратаваць тых, хто прадвызначаны да вечнай пагібелі. У адрозненне ад праваслаўных, якія лічаць, што Боская ласка не распаўсюджваецца на людей безумоўна, але ў'згадняецца з іх свабодай, маральнасцю, учынкамі, кальвіністы вучаць аб безумоўнай уладзе Боскай ласкі ў адносінах да чалавека. Кальвінізм па сутнасці адмаўляе свабоду чалавечай волі. Асноўнай формай царкоўнай арганізацыі кальвінізму з'яўляецца абшчына на чале з прасвітарам, які выбіраецца вернікамі. Некалькі абшчын аб'ядноўваюцца ў больш буйныя адзінкі. Пасада епіскапа не прадугледжана. Богаслужэнне зводзіцца да малітвы, казання (пропаведзі) прасвітара, спеваў псалмоў і г. д. У цэлым кальвінісцкая арганізацыя мае дэмакратычны, рэспубліканскі характар.

Побач з адносна памяркоўнай лютэранскай, катьвінісцкай і іншымі фарміравалася радыкальная Рэфармацыя, атрымаўшая ў Беларусі назву спачатку антытрынітарызму, а потым сацыніянства. У вучэнні гэтых напрамкаў прасочваецца тэндэнцыя рэабілітацыі чалавечай свабоды, ў першую чаргу свабоды маральнай.

Рэфармацыя як памяркоўная, так і радыкальная адыграла істотную ролю ў станаўленні новага светапогляду і аднаўленні маральнай свядомасці. Вялікая роля пратэстантызму ў станаўленні індывідуалістычнай, раннебуржуазнай свядомасці, палітычнай дактрыны новаеўрапейскага лібералізму і дэмакратыі і, нарэшце, новай маральнай свядомасці адзначаецца сучаснымі рускімі філосафамі. Згодна каталіцкай і праваслаўнай дактрыне, выратавацца, або атрымаць вечнае шчаслівае жыццё, чалавек можа толькі праз царкву і яе служыцеляў. Для выратавання неабходны толькі вера, маральнае жыццё, але і выкананне фармальных царкоўных правіл: рэгулярнага наведвання царквы, споведзі, прычашчэння, адпушчэння грахоў і г. д. Прычым прыярытэтам карысталіся менавіта фармальныя ўчынкі. У рэшце рэшт у каталіцтве гэта прывяло да этычнага цынізму, калі «шлях у рай», г. зн. царкоўнае адпушчэнне ўсіх, нават самых цяжкіх, грахоў стала магчымым атрымаць пры дапамозе пакупкі індульгенцый.

Як адзначалася, пратэстанцкія тэолагі радыкальна перагледзелі праблему выратавання ў хрысціянскім веравучэнні. Выратаванне не заслуга, а Боская міласць, адвольны дар Божы. Тым самым пазбаўляўся сэнсу рэлігійна-царкоўны фармалізм, які вельмі часта быў паказны. Асноўнае, што патрэбна, каб спадзявацца на выратаванне, - гэта вера ў збавіцельную ахвяру Ісуса Хрыста. Усё астатняе дасягаецца праз маральнае жыццё і перш за ўсё ў выніку добрасумленнага выканання свайго паўсядзённага, прафесійнага і грамадскага абавязку, настойлівай працы. Менавіта ў свецкай, мірскай дзейнасці чалавек павінен быць максімальна актыўным, імкнуцца да ідэалу. Як паводзіць сябе, чалавек павінен перш за ўсё раіцца са сваёй маральнай інтуіцыяй, сумленнем. Чалавеку не патрэбны нейкія знешнія прадпісанні, пасрэдніцтва святароў, нават філасофская мудрасць. Маральнае рашэнне, якое чалавек прымае, адпавядае яго магчымасцям, духоўным і фізічным сілам. Як бы чалавек ні стараўся, яно ўсё роўна далёкае ад ідэалу. Рэальныя ўчынкі чалавека заўсёды змяшчаюць у сабе элемент маральнага кампрамісу. Такім падыходам да дзейнасці чалавека сцвярджалася, па-першае, індывідуальная, маральная свабода чалавека, па-другое, яго асабістая адказнасць за свае ўчынкі.

Ліберальна-дэмакратычны характар мела пратэстанцкая канцэпцыя адносін царквы да грамадства і дзяржавы. Як ужо адзначалася, царква трактавалася пратэстантамі як хаўрус веруючых, аб'яднаных евангельскім вучэннем і таінствамі хрышчэння і прычашчэння. Служыцелі царквы не ўяўляюць асобнай, прывілеяванай іерархіі, яны раўназначныя міранам. Больш таго, міране маюць права як выбіраць, так і змяшчаць святароў. У гэтай акцыі былі закладзены элементы будучага рэспубліканізму. Рэфарматары ў асноўным з'яўляліся прыхільнікамі неўмяшання царкны ў справы дзяржавы. У той жа час яны лічылі, што дзяржава мае права ўмешвацца ў царкоўныя снравы. Аднак, на думку рэфарматараў, царква таксама можа прад'яўляць дзяржаве пэўныя прэтэнзіі, карэкціраваць яе дзейінасць, якая не адпавядае боскаму закону. Кальвін, таксама, як і беларускія рэфарматары (С. Будны, В. Цяпінскі, Якуб з Калімаўкі і інш.),прэдпісваў не падпарадкоўвацца ўладзе, якая дзейнічае насуперак Богу.

Аднак у кальвінізме ідэя залежнасці і падпарадкавання дзяржавы царкоўным прадпісанням пе з'яўляецца тэакратыяй у яе традыцыйным, сярэднявечным выглядзе, а хутчэй за ўсё дэмакратыяй, таму што царква ў пратэстанцкім разуменні -- гэта адзіны народ, аб'яднаны евангельскім вучэннем, г. зн. пераважна міране, і дзяржава павінна падпарадкоўвацца народу. Менавіта ў пратэстантызме нарадзілася ідэя народнага суверэнітэту. Другая палітыная ідэя, якая сфарміравалася ва ўлонні Рэфармацыі - гэта ідэя вяршэнства закону.

Такім чынам, прадпрынятая ідэолагамі пратэстантызму рэформа рэлігійнага светапогляду абумовіла змену ўстановак асобы. Чалавек арыентаваўся не на вырашэнне абстрактных, рэлігійна-метафізічных праблем, а пераважна на рэальныя, зямныя справы — працу, сям'ю, побыт, духоўнамаральнае самаўдасканаленне. Дарэчы, гэта арыентацыя добра прасочваецца ў Нясвіжскім «Катэхізісе» 1562 г. У межах пратэстанцкага светапогляду фарміраваўся новы духоўны тып чалавека, які ўсведамляе адказнасць за сваю справу, імкнецца да поспеху ў сваёй прафесіі і дзейнасці, чалавска разважлівага, памяркоўнага, цярпімага, сумленнага, працавітага, свабодалюбівага. Карацей кажучы, у межах пратэстанцкага вучэння сфарміраваўся тып асобы новай еўрапейскай цывілізацыі, капі-талістычнага грамадства. Пратэстантызм зводам сваіх рэлігійных і маральных установак санкцыянаваў капіталістычную прадпрымальніцкую дзейнасць. У якасці вышэйшай каштоўнасці жыцця чалавека ён абвясціў працу — працу рамесніка, купца, селяніна, інтэлігента, гаспадарчую працу на дзяржаўнай ніве чыноўніка і нават караля. 3 пратэстантызмам знітаваны ўзрастанне адукаванасці і культурнага ўзроўню гра-мадства (кожны галава сям'і павінен быць пісьменным, умець чытаць Біблію і тлумачыць яе сваім блізкім), развіццё сістэмы школьнай адукацыі. Адсюль не цяжка зда-гадацца, што менавіта рэфарматарская інтэнцыя заахвоціла Скарыну перакласці і надрукаваць Біблію для простых людзей. Значную ролю адыграла Рэфармацыя ў развіцці беларускай культуры і нацыянальнай самасвядомасці.

Контррэфармацыя, якая ў Заходняй Еўропе пачалася ўжо ў першай палове XVI ст., у Вялікім княстве Літоўскім сваю дзейнасць актывізавала толькі на пачатку 70-х гадоў XVI ст. У 1569 г. па запрашэнні каталіцкага біскупа Валер'яна Пратасевіча ў Вільню прыбыла першая група езуітаў. У 1574 г. была створана асобная езуіцкая правінцыя, у якую ўвайшлі Польшча і ВКЛ. Асмоўным зместам контр-рэфармацыйнай дзейнасці езуітаў было схіленне да каталіцтва прадстаўнікоў буйных магнацка-шляхецкіх пратэс-танцкіх фамілій, моладзі, арганізацыя шырокай сеткі наву-чальных устаноў, уплыў на ўладу і перш за ўсё на караля, дзяржаўную палітыку і г. д. Менавіта пры падтрымцы буй-ных феадалаў, католікаў, дзяржаўных чыноўнікаў, караля езуітам на працягу другой паловы XVI—XVII ст. удалося за-няць пануючае палажэнне ва ўсіх вядучых сферах духоўна-га жыцця Ірамадства. Адной з акцый Контррэфармацыі на беларуска-ўкраінскіх землях з'яўлялася царкоўная унія.

Найбольш значным вынікам контррэфармацыйнай дзейнасці з'яўлялася згалінаваная сістэма езуіцкіх калегіумаў на чале з Віленскім універсітэтам, заснаваным у 1578 г. Сярод іншых дысцыплін тут выкладалася этыка.

Рэфармацыя не толькі спрыяла развіццю нацыянальнай культуры народаў,дэмакратызацыі асветы і ўсяго інтэлектуальнага жыцця, але і ўзмацніла раскол грамадства па канфесійнаму прынцыпу, распальвала рэлігійную барацьбу, аслабляючы тым самым нацыянальна-вызваленчую барацьбу.

Падрываючы царкоўныя інстытуты, рэфарматары зрабілі ў пэўнай ступені і пазітыўную для рэлігіі, царквы справу: яны ўзмацнілі веру, адрадзілі значэнне прынцыпу тэацэнтрызму, што ў сваю чаргу выкарыстала Контррэфармацыя для ўзмацнен-я сваіх ідэалагічна-філасофскіх пазіцый. Выціснутыя на перыферыю інтэлектуальнага жыцця ў эпоху Адраджэння, схаластычныя традыцыі аднаўляюцца ў эпоху Контррэфармацыі ва універсітэтах, літаратуры, філасофіі. Най больш інтэнсіўна працэс рэанімацыі схаластычнай культуры адбываецца ў Іспаніі і Партугаліі, робячыся ідэалагічнай зброяй каталіцкай царквы ў яе экспансіі ў прававыя краіны. Захаваўшы прынцып сінтэзу тэалогіі і рацыяналізму, яна перабудоўваецца, выкарыстоўваючы ідэі еўрапейскай навукі XV—XVII стст.

Контррэфармацыя выкарыстоўвае духоўна-культурныя здабыткі Рэфармацыі і Адра-джэння: новыя педагагічныя ідэі, пераклады і крытычна-філалагічнае даследаванне Бібліі.

У перыяд Контррэфармацыі адбыўся вялікі сінтэз папярэдніх культур, які абумовіў утварэнне новага тыпу светапогляду, філасофскай культуры, у якім былі зацікаўлены і тэолагі, і філосафы, і прыродазнаўцы, і літаратары, і мастакі. Гэты сінтэз, у выніку якога і сфарміравалася культура Барока, ахапіў усе еўрапейскія краіны, паўплываў на культуру большасці народаў еўрапейскага кантынента. Хоць храналагічна Барока супадае з Контррэфармацыяй і шэраг даследчыкаў разглядаюць Барока як філасофска-светапоглядную выяву Контррэфармацыі, па сваёй сутнасці гэтыя культурна-гістарычныя з'явы не тоесныя. Ідэалагічная сутнасць Контррэфармацыі знітавана з адраджэннем ролі і значэня царквы ў грамадстве, тэалагізму і схаластыкі ў інтэлектуальным жыцці, ідэалогія гэта была толькі адным з кампанентаў складанай сінтэтычнай цэласнасці, якой з'яў-лялася Барока.

Развіццё этычнай думкі Беларусі канца ХVІ-ХVII ст.адбыалася ў кантэксце станаўлення айчыннай культуры Барока, якая прапаноўвала грамадству адметны ад Рэнесансу погляд на свет, грамадства, чалавека. Культура і светапогляд Барока існавалі, узасмадзейнічалі і сінтэзаваліся з сярэднявечнай і рэнесансавай культурай, светапоглядам, ідэямі Рэфармацыі і Контррэфармацыі. У адрозненне ад Адраджэння барочны светапогляд успрымаў свет, чалавека як адзінства супрацьлегласцей -- зямнога і нябеснага, матэрыяльнага і ідэальнага, святога і грэшнага, маральнага і амаральнага, прыгожага і агіднага і г. д. Характэрны для Сярэднявечча сімвалічны прынцып інтэрпрэтацыі рэчаіснасці спалучаецца з натуралістычным, рэнесансавым. Барочная культура, філасофія, этыка, мастацтва бы-лі арыентаваны пераважна рацыяналістычна -- павучаць, выхоўваць, папярэджваць чалавека, - - у іх набываў усё большую значнасць навуковы кампанент. Разам з тым ра-цыяналістычны барочны светапогляд спалучаўся з містыкай, магіяй. Барочная культура, філасофія, мастацтва імкнуцца быць зразумелымі шырокаму, дэмакратычнаму чытачу, гледачу, суб'екту ўспрымання, яны актыўна і інтэнсіўна ўзаемадзейнічаюць з народнай, у прыватнасці гарадской, культурай, літаратурай, светапоглядам дэмакратычных пластоў грамадства. У сваю чаргу дадзеная акалічнасць стыму-лявала развіццё нацыянальнага кампанента ў культуры, літаратуры, мастацтве Барока. Агульнаеўрапейскі характар культуры Барока ўмацоўваў сувязі айчыннага духоўнага жыцця з культурай іншых народаў. Барока, адраджаючы некаторыя культурныя з'явы Сярэднявечча, прыстасоўвала іх да ўмоў сучаснага гісторыка-культурнага кантэксту. Культура, мастацтва Барока выкарыстоўваліся Контррэфармацыяй у сваіх рэлігійна-царкоўных, а таксама са-цыяльна-прапагандысцкіх мэтах. У барацьбе з Рэфармацыяй барочная раскоша каталіцкіх храмаў супрацьстаяла аскетызму пратэстанцкіх збораў, сціпласці іх абрадаў што павінна было прыцягнуць ў іх не толькі шляхту, але і паспаліты люд.Філасофска-мастацкая, рытарычна-паэтычная сістэма барочнай тэорыі, выпрацаванай у асноўным езуітамі, павінна была служыць уніфікацыі культуры, духоўнага жыцця грамадства, падпарадкаванню індывідуальнай свядомасці мэтам Контррэфармацыі, выпрацоўцы адзінай нарматыўнай філасофскай, этычнай, палітычнай, эстэтычнай дактрыны, абавязковай для ўсіх дзеячаў культуры.

У мастацка-светапогляднай культуры Барока, у тым ліку Беларусі, шырока выкарыстоўвалася эмблематыка. Эмблематыка, або своеасаблівы мастацка-светапоглядны іерогліф, складалася звычайна з выявы, надпісу, або дэвіза, і вершаванай эпіграмы. У беларускай культуры былі шырока распаўсюджаны эпіграмы на гербы буйных феадалаў. Вучоныя нават адзначаюць своеасаблівую эмблемаманію, якая ахапіла Беларусь і Украіну з пачатку XVII ст.

Культура Барока, барочны светапогляд істотна паўплывалі на маральную свядомасць чалавека і грамадства канца XVI — XVII ст. У айчыннай літаратуры гэтага перыяду. грамадскай і філасофска-этычнай думцы сцвярджаецца і ўсталёўваецца ідэал энергічнага, дзейнага, практычнага чалавека, што мы, напрыклад, наглядаем у творах Ю. Ламанеўскага і Сімяона Полацкага. Асуджаецца бяздзеннасць. лянота, грамадская абыякавасць, ухваляецца працавітасць не толькі ў асобе рамесніка, селяніна, інтэлігента. але і шляхціца і нават самога караля. Сцвярджаецца думка: якое б месца ні належала чалавеку ў грамадстве, якой бы прафесіяй ён ні займаўся, на якой пасадзе б ні сядзеў -ён павінен добрасумленна адносіцца да сваёй працы. сваіх грамадскіх і дзяржаўных абавязкаў. Бог любіць і да-памагае людзям дзейным, энергічным, працавітым — гэты дэвіз кальвінісцкай этыкі глыбока замацаваўся ў маральнай свядомасці людзей XVII ст. Дынамізм становіцца асноватворным, універсальным прынцыпам «маральнага кодэкса» чалавека XVII ст.

Беларускія гарады ўжо ў XVI ст. становяцца цэнтрамі развітой рамеснай вытворчасці і ажыўленага гандлю, складанага сацыяльна-палітычнага і кўльтурнага жыцця. Адным з паказчыкаў гэтага з'яўлялася колькасць рамесных прафесій, напрыклад, у Полацку іх налічвалася каля 50. Адмысловыя майстры стваралі ўсё неабходнае для грамадства: прылады працы, вопратку, абутак, посуд, жыллё, зброю, будавалі і ўпрыгожвалі замкі, цэрквы, касцёлы, ратушы, выраблялі паперу, друкавалі і афармлялі кнігі. Неабходнасць рэгулявання вытворчай дзейнасці і барацьбы з феадаламі прымушала рамеснікаў аб'ядноўвацца ў цэхі, якія пачалі ўзнікаць на Беларусі ў сярэ-дзіне XVI ст. Крыніцы збераглі ўпамінанно аб 112 такіх цэхах у 16 гарадах Беларус. Беларускія купцы збывалі свае тавары не толькі на ўнутраным рынку, але і здзяйснялі вельмі інтэнсіўныя знешнегандлёвыя аперацыі з гарадамі Расіі (Ноўгарад, Пскоў, Смаленск, Цвер, Масква), Украіны (Кіеў, Львоў, Пе-рамышль), Польшчы (Варшава, Кракаў, Тарунь, Гданьск, По.чпань, Лгоблін), Прыбалтыкі (Рыга), а таксама пранікалі ў Турцыю, Румынію, Малдавію, праз ІІольскія гарады і Рыгу падтрымлівалі гандаль з Заходняй Еўропай. Яны прывозілі на радзіму но толькі дарагое сукно, віно, зброю, ало і кнігі антычных пісьменнікаў, еўрапейскіх гуманістаў і рэфарматараў. 3 купецкімі караванамі моладзь Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку і Беларусі, выязджала на вучобу ва універсітэты Кракава, Прагі, Балонні, Лейпцыга, Вітэнберга, Кёнігсберга і інш.

У гарадах жылі таксама феадалы і прадстаўнікі вышэйшага духавенства. Ім належала частка гарадской тэрыторыі, жыхары якой не былі падсудныя магістрату, а знаходзіліся пад юрысдыкцыяй феадалаў.

3 канца XIV і на працягу наступных стагоддзяў беларускія гарады дамагаюцца самакіравання на аснове магдэбургскага права. Да іх ліку належаць Брэст (1390 г.), Гродна (1391 г.), Слудк (1441 г.), Полацк (1498 г.), Мінск (1499 г.), Магілёў (1561 г.), Віцебск (1597 г.) і інш. Замацаванне эканамічнага і сацыяльна-палітычнага становішча гараджан непазбежна аб-вастрала іх адносіны з феадаламі. Развіццё таварна-грашовых адносін у нейкай меры вяло да «абуржуажвання» часткі шляхты. Грамадскае быццё гараджан рабіла іх найбольш яскравымі выразнікамі працэсу фарміравання сацыяльнай і нацыянальнай самасвядомасці. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя формы развітога гарадскога жыцця абумовілі наяўнасць у грамадскай самасвядомасці гараджан раннебуржуазных тэндэнцый, эле-ментаў юрыдычнага светапогляду (ідэя прававога грамадства і дзяржавы, «натуральнага права», «агульнага дабра» і да т. п.).

У гарадскім асяроддзі расце прэстыж адукацыі, ведаў, духоўных каштоўнасцей. Некаторыя багатыя гараджане пачынаюць выступаць у ролі мецэнатаў: садзейнічаюць арганізацыі школ, кнігадрукавання. Менавіта гарадское асяроддзе вылучыла аднаго з найбольш выдатных айчынных дзеячаў эпохі Адраджэння — Францыска Скарыну. З'яўленне такой асобы ў гісторыі беларускай культуры, філасофска-грамадскай думкі магчыма было толькі ва ўмовах развітога горада. Выдавецкая дзейнасць Скарыны ў Празе і Вільні ажыццяўлялася пры фінансавым садзейнічанні багатых віленскіх гараджан-беларусаў. Імкненне да сацыяльнай справядлівасці і законнасці, павага да чалавека і высокае разуменне грамадскага абавязку, зацвярджэнне роднай мовы і культуры, глыбокае пачуццё любові да ра-дзімы, заклік да пазнання свету, асветніцтва народа — усе гэтыя рысы рэнесансна-гуманістычнага светаногляду Скарыны ў значнай меры з'яўляліся параджэннем развітога беларускага го-рада.

Сацыяльны настрой і імкненні ідэолагаў-гараджан сутыкаліся з мэтамі і задачамі выразнікаў інтарэсаў перадавой часткі шляхты (М. Літвін, С. Будны, Л. Волан, М. Огрыйкоўскі і інпі.). Яны абгрунтоўвалі праграму шырокага грамадскага рэфарміравання, што мела уплыў на феадальныя вярхі і ўрад. Былі праведзены рэформы, якія садзейнічалі аздараўленню грамадска-дзяржаўнага арганізма Вялікага княства Літоўскага. На працягу XVI ст. мэтанакіра-вана ажыццяўляўся працэс удасканалення заканадаўстна, былі створаны тры Статуты, якія з'яўляліся асноўным кодэксам феадальнага права. Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг. замацавалі класавае панаванне і прывілеі феадалаў, прыгонную сістэму ў вёсцы. Разам з тым яны мелі вялікае значэнне для грамадства ў цэлым. У краіне ўводзілася адзінае права, абавязковае для ўсіх саслоўяў, абмяжоўвалася феадальнае самавольства, у нейкай меры ставілася пад абарону закона жыццё і маёмасць рамеснікаў, гандляроў і сялян, абвяшчаліся некаторыя свабоды (свабода веравызнання, права выязду за мяжу і інш.). У Статутах атрымалі адлюстраванне філасофска-ідэалагічныя павевы эпохі Адраджэння, ідэі прававога грамадства, сфармуляваныя ў прадмовах да трэцяга Статута Вялікага княства Літоўскага (1588) яго галоўным рэдактарам Львом Іванавічам Сапегам.

Значны ўплыў на фарміраванне рэнесансна-гуманістычных ідэй і канцэпцый у Беларусі аказвала сацыяльная барацьба ў вёсцы. Эксплуатацыя і запрыгоньванне выклікалі супраціўленне сялян, якое рэзка ўзмацнілася ў канцы XVI—XVII ст. Пад уздзеяннем гэтага фарміравалася радыкальнае сацыяльна-філасофскае вучэнне народных ідэолагаў. Праблема феадальна-нрыгонных адносін стала прадметам вострых дыскусій у грамадскай думцы Беларусі, асабліва ў 60—80-я гады XVI ст.

Вялікае княства Літоўскае было шматнацыянальнай і шматрэлігійнай дзяржавай. Ў асноўным жа яго насялялі беларусы і ўкраінцы праваслаўнага веравызнання. Пасля Крэўскай уніі (1385 г.) у беларуска-ўкраінскія землі пранікае каталіцызм і паступова заваёўвае там адну пазіцыю за другой. З сярэдзіны XVI ст. у сувязі з актывізацыяй рэфармацыйнага руху ў Беларусі, літве і на Украіне зацвярджаюцца пратэстантызм, галоўным чынам у форме кальвінізму і антытрынітарызму. Пратэстантызм часова вывеў з праваслаўных і каталіцкіх шэрагаў некаторую частку беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх феадалаў, гараджан, нязначную частку сялян. Аднак у канцы XVI — пачатку XVII ст. напалоханыя ўзмоцненым антыфеадальным і нацыянальна-рэлігійным рухам, радыкалізмам Рэфармацыі большасць феадалаў разрываюць з пратэстантызмам і пераходзядь у каталіцызм.

Прагрэсіруючы радыкалізм Рэфармацыі, Лівонская вайна і іншыя ўнутраныя і знешнепалітычныя абставіны паставілі перад беларускімі, літоўскімі і польскімі феадаламі пытанне аб умацаванні сваіх сацыяльных і ідэалагічных пазіцый, кансалідацыі класавых сіл на аснове каталіцызму. Яны абумовілі актывізацыю дзейнасці каталіцкай царквы і яо авангарда — ордэна езуітаў, узначальваемых і накіроўваемых Ватыканам. Феадальна-каталіцкая рэакцыя імкнулася замацаваць існуючыя са-цыяльна-зканамічныя парадкі, палажыць канец рэфармацыйна-гуманістычнаму руху, антыфрадальным выступленням народных нізоў, кансерваваць традыцыйныя рэлігійна-ідэалагічныя і царкоўныя інстытуты, прывязаць боларускія, украінскія, літоўскія землі да каталіцкай Польшчы, адарваць іх ад усходнеславянскага рэгіёна, разбурыць узаемасувязі беларускага і ўкраінскага народаў з брацкім рускім народам, якія склаліся генетычна і гістарычна, акаталічыць, паланізаваць і ў канчат-ковым выніку дэнацыяналізаваць беларусаў і ўкраінцаў. На працягу другой наловы XVI—XVII ст. езуіты пры падтрымцы каралёў і феадалаў даволі паспяхова спрабуюць зацвердзіцца ў Вялікім княствс Літоўскім эканамічна і сацыяльна, узяць у свае рукі ўсе сродкі культурна-ідзалагічнага ўздзеяння, і перш за ўсё адукацыю, падпарадкаваць сабе друкарні, устанавіць строгую цэнзуру друку і г. д.

Сродкам зацвярджэння ўплыву Ватыкана ў беларуска-ўкраінскіх землях і далейшага пранікнення на Усход была абрана унія праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, якая разглядалася ідэолагамі феадальна-каталіцкай рэакцыі як пераходны этап да каталіцызму. Ініцыятарамі і арганізатарамі яе выступілі асобныя прадстаўнікі вышэйшага праваслаўнага духавенства. Іх падтрымлівала частка феадалаў. Супраць уніі была рашуча пастроена асноўная маса гараджан і сялян, а таксама, асабліва з першых часоў, многія феадалы, шырокія колы духавенства. Увядзенне уніі было абвешчана ў 1596 г. на царкоўным саборы ў Брэсце ва ўмовах, якія ўсё больш абвастраліся сацыяльна-рэлігійнай барацьбой. Праваднікі уніі спрабавалі пераканаць у тым, што яна мае выключна царкоўны характар і павінна пакончыць у Вялікім княствам Літоўскім з варожасцю паміж прыхільнікамі праваслаўнага і каталіцкага веравызнання. Аднак унія ўводзілася гвалтоўнымі сродкамі, што вельмі яскрава паказалі ў сваіх творах сучаснікі, беларускія і ўкраінскія пісьменнікі-палемісты канца XVI—XVIII ст. Не толькі прыгняталася рэлігійная свабода праваслаўных беларускіх і ўкраінскіх г

Подобные работы:

Актуально: