Адносіны Вялікага княства Літоўскага з Маскоўскай дзяржавай у канцы XV - 30-х гг. XVI ст.
Змест
Уводзіны
Глава 1. Узмацненне канфрантацыі паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай у 70-х гг. XV ст. і іх першыя ваенныя сутыкненні
Глава 2. Войны 1507 – 08 і 1512 – 22 гг.
Глава 3. Вайна 1534 – 1537 гг.
Заключэнне
Спіс выкарыстаных крыніц
Уводзіны
Абраны для даследвання перыяд стаў пераломным у адносінах ВКЛ і Масквы і закончыўся істотнай зменай агульнапалітычнай сітуацыі ва Усходняй Еўропе (у выніку войнаў ВКЛ страціла 25% сваёй тэрыторыі і становішча гегемона ва усходнеславянскім рэгіёне).
Мэта работы – прааналізаваць узаемаадносіны паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай ў канцы XV – 30-х гг. XVI ст.
Для дасягнення мэты трэба вырашыць наступныя задачы:
1)Высвятліць, якое знешнепалітычнае становішча склалася ва Ўсходняй Еўропе напярэдадні пачатку літоўска-маскоўскай канфрантацыі і якія фактары сталі найгалоўнейшымі ў развязванні канфлікту;
2)Разгледзіць, як разгортваліся падзеі ваенных кампаній 1492-94 і 1500-03 гг.;
3)Ахарактарызаваць далейшае абвастрэнне канфлікту ў першых дзесяцігоддзях XVI ст. і тыя з’явы, якія яго абумовілі; засяродзіць асаблівую ўвагу на Аршанскай бітве і вылучыць прычыны, якія не далі скарыстацца перамогай ВКЛ;
4)Разгледзіць вайну 1534 – 37 гг. і выявіць, што з’явілася прычынай паражэння ВКЛ у серыях войнаў з Масквой у вылучаны перыяд.
Гаворачы наконт актуальнасці, дадзеная праблема падаецца актуальнай, калі разглядаць яе з пазіцыі дзяржаўнага суверэнітэта краіны. Войны з Масквой у канцы 15 – першай трэці 16 стст. паклалі пачатак рэзкаму пагаршэнню перш за ўсё сацыяльна-эканамічнаму, часткова і дэмаграфічнаму. Пралікі урада Жыгімонта, у прыватнасці навязванне Маскве вайны (апошняя па ліку, 1534-37 гг.), улічваючы цяжкае унутрыпалітычнае становішча дзяржавы (у большасці матэрыяльнае) стала пачаткам паступовага заняпаду і як вынік – страты сваёй незалежнасці падчас Лівонскай вайны (калі разглядаць так Люблінскую унію). Зараз мы знаходзімся ў вельмі добрых адносінах з нашым усходнім суседам, але мы не павінны забываць пра сваю гісторыю і памятаваць, што зараз мы валодаем найвялікшай каштоўнасцю – уласнай незалежнасцю, якой не бачылі амаль на працягу 500 гадоў.
Можна вылучыць па тры этапы вывучэння дадзенай праблемы ў айчыннай і расійскай гістарыяграфіі: 1) 19 – першыя дзесяцігоддзі 20 стст.: а) актыўнае вывучэнне праблемы расійскімі гісторыкамі і б) пачаткі нацыянальнай гістарыяграфіі; 2) 20-я гг. 20 ст. – 1991 г. – савецкая гістарыяграфія; 3) з 1991 г. – сучасная беларуская і расійская гістарыяграфія. Ля вытокаў першага этапу стаялі з расійскага боку – а) С.Салаўёў, М. Карамзін, В. Ключэўскі; б) М. Доўнар-Запольскі, В. Ластоўскі, У. Ігнатоўскі, Ул.Пічэта;
А) Расійскія даследчыкі гэтага часу мелі большую аб’ектыўнасць у гэтым пытанні, яны наогул вельмі цікавіліся праблемамі знешняй палітыкі Масквы, але ў большасці (асабліва Карамзін) сімпатыі іх ляжалі на баку Масквы, спрабавалі апраўдаць несправядлівае развязванне канфлікта Масквой. Імі (асабліва гэта датычацца С.Салаўёва) былі перапрацаваны вялізныя летапісныя і архіўныя матэрыялы.
Б) М. Доўнар-Запольскі лічыў, што большасць унутры-і знешнепалітычных цяжкасцяў ВКЛ заключалася ў памылках нацыянальнай і рэлігійнай палітыкі; В. Ластоўскі: Іван III, на яго думку, “бытцам заганяў Літву і Беларусь у рукі палякаў”, бачыў у войнах з Масквой асноўную прычыну страты незалежнасці ВКЛ; Ус. Ігнатоўскі лічыў войны з боку Масквы безумоўнай экспансіяй з мэтай захопу земляў; Ул. Пічэта лічыў, што суперніцтва паміж княствамі абвастрылася і з прычыны розных прынцыпаў пабудовы гэтых дзяржаў: Маскоўская дзяржава будавалася на прынцыпе цэнтралізацыі, а “беларуска-літоўская” – аўтаноміі. У аснове тэрытарыяльных прэтэнзій Масквы да ВКЛ на яго думку ляжалі эканамічныя інтарэсы: “Масква ўвесь час шукала поваду, каб захапіць беларускія краіны, праз якія ішоў гандлёвы шлях да Балтыйскага мора, гэтак канечна патрэбнага для Масквы.” (Ул. Пічэта. “Гісторыя Беларусі” .-М.,1961.-134 с.).
Некаторыя даследчыкі савецкіх часоў праблему ўзаемаадносін ВКЛ і Масквы разглядалі давольна падрабязна. У выглядзе абагульняючых прац іх разглядаюць І.Б. Грэкаў (“Очерки международных отношений Восточной Еврпы 14 – 16 вв.”), А.Л. Харашкевіч. Непасрэдна дадзенай праблемай займаліся А.А. Зімін,А.Б. Кузняцоў (“О некоторых аспектах деятельности русской дипломатии в Европе в первой четверти 16 в.”, “К вопросу о борьбе Русского государства за воссоединение западнорусских земель в начале 16 в.”). Зімін: “Огромная территория, вошедшая в состав Русского государства, имела колоссальное экономическое и политическое значение. С Россией воссоединялись не только земли, населённые русским народом, но и часть украинских и белорусских земель” (2, с.195).
Сучасная гістарыяграфія прадстаўлена шырокім колам навукоўцаў і даследчыкаў узаемаадносін ВКЛ і Масквы.У беларускай гэта Г.М. Сагановіч, А.П. Грыцкевіч, Б.І. Сідарэнка, В.Я. Снапкоўскі, В. Чаропка (Віктар Кузьміч), Л. Міхайлоўская. Вялікую колькасць артыкулаў мае А.Грыцкевіч на тэму Аршанскай бітвы, Б. Сідарэнка (аўтар вотчынна-дынастычнай тэорыі маскоўскіх улад) разглядае акрамя ваеннай гісторыі і праблемы дыпламатычнай службы ВКЛ, таксама звярнуў увагу на тое, што на працягу 15 – 16 стст. эміграцыя існавала не толькі з боку ВКЛ у Маскву, але і ў супрацьлеглым накірунку, бо “В. Чаропка – аўтар шматлікіх навукова-папулярных выданняў, у тым ліку прысвечаных і разглядаемаму перыяду. Ю.М. Бохан звяртаўся да апісання родаў войск, зброі і даспехаў ваяроў у гэты час (“Зброя ВКЛ 1385 – 1576 гг.” і інш.).
Глава 1. Узмацненне канфрантацыі паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай у 70-х гг. XV ст. і іх першыя ваенныя сутыкненні
У канцы 15 ст. асноўным афіцыйным дакументам, які рэгуляваў адносіны дзвюх вялікіх княстваў – Літоўскага і Маскоўскага быў дагавор паміж вялікім князем літоўскім, каралём польскім Казімірам IV - з аднаго боку, вялікім князем Васілём II - з іншага, складзены ў 1449 гаду (31 жніўня). Князь Васіль абавязаўся жыць з Казімірам у «вечным міры», дзейнічаць заўсёды разам, «жадаць дабра яму і яго зямлі ўсюды, дзе бы ні было». Тыя ж абавязальніцтвы ўзяў на сябе Казімір. Казімір абавязваўся не прымаць да сабе Дзмітрыя Шамяку, асноўнага саперніка князя Васіля, які ў сваю чаргу абяцаў не мець зносін з Міхаілам, сынам Жыгімонта Кейстутавіча і праціўнікам караля Казіміра. У выпадку нападу татараў князі і ваяводы літоўскія і маскоўскія абавязаліся абараняцца заадно.
Пасля дамовы 1449 г. войнаў сапраўды доўга не было. Пасля таго, як 17 ліпеня 1453 г. ў Ноўгарадзе дзяк Бяда атруціў Дзмітрыя Шамяку, яго сыну Івану прыйшлося збегчы ў Літву. Казімір IV даў яму ва ўдзел гарады Рыльск і Ноўгарад-Северскі. Пазней яны па спадчыне дасталіся Васілю, сыну Івана Дзмітрыевіча, які стаў князем Ноўгарад-Северскім. Улетку 1454 г. Васіль II адправіўся ў паход на Івана Андрэевіча Мажайскага. Той некалі быў саюзнікам Шамякі, але даўным-даўно заключыў мір з Васілём II. Зараз маскоўскі гаспадар вырашыў, што наступіў зручны момант узгадаць яму старыя грахі. Войска Васіля II узяло Мажайск, а князь Іван Андрэевіч з жонкай, сынамі Андрэем і Сямёнам, з баярамі і чэляддзю збеглі ў Літву. Збегламу мажайскаму князю Казімір IV падараваў спачатку Бранск, потым памяняў яго на Старадуб і Гомель.(13, с.136-137).
Дагавор 1449 г. фактычна спыніў далейшую экспансію Літвы на Ўсход. У наступныя дзесяцігоддзі ўжо Маскоўская Русь пачала адкрыта прэтэндаваць на яе зямлі.
У пачатку 1470-х гг. позірк Казіміра быў скіраваны на захад; ён збіраўся ўладкаваць на пасадзе караля Венгрыі свайго сына (яшчэ адзін з сыноў яго быў абраны на чэшскі трон), але гэтага не атрымалася. Сітуацыя ўскладнялася і станам вайны з гаспадарамі суседніх краін (малдаўскім ваяводай Стэфанам, венгерскім каралём Мацвеем, крымскім ханам Менглі-Гірэем).
Ва ўмовах пастаяннай барацьбы з Ардой Масква дабіваецца значных знешнепалітычных перамог, перш за ўсё захопу свайго галоўнага саперніка сярод рускіх дзяржаўных аб’яднанняў – Ноўгарада (1478 г.), таксама Цверы (1485 г.) і ліквідавання мангола- татарскага іга (1480 г.) (12, с.40). Усё гэта значна ўмацоўвае княства і робіць усходні накірунак яе знешняй дзейнасці найгалоўнейшым.Адносіны паміж дзяржавамі пачалі абвастрацца. Па словах С.М. Салаўёва, “ Казимир возбуждал против Москвы Ахмата, Иоанн возбуждал против Польши Менгли-Гирея; но открытой войны не было;
Казимир не имел для этого средств и времени, Иоанн не любил предприятий, войн, не обещавших верного успеха “(Цыт. па 10, Т.5,с.91).
Увесну 1482 г. у Маскву накіраваўся вялікакняжацкі пасол, полацкі намеснік Багдан Андрэевіч Саковіч, які патрабаваў вяртання Вялікіх Лук і Ржэва. У адказ Іван запатрабаваў ад Казіміра тыя землі, якія ён быццам бы несправядліва трымае і якія па праву належаць(не выключана, што гаворка ішла пра Полацк, Віцебск, Смаленск).(3, с.2)
Таксама немагчыма прайсці і міма такога факта, як змена вялікім князем Маскоўскім свайго афіцыйнага тытула.Справа гэта на першы погляд фармальная, але менавіта спрэчкі аб тытуле служылі ў далейшым адным з прычын да войнаў.
У 1467 году ў Івана III сканала жонка, вялікая княгіня Марыя Цвярская. Іван быў заручаны з ёй у 1447 г., а вяселле адбылося ў 1452 г. Адразу жа пасля смерці жонкі Іван стаў шукаць ёй замену. Пры гэтым яго, з аднаго боку, распірала славалюбства. З іншага боку, ён заўсёды памятаў вайну бацькі з Дзмітрыям Шамякай і Васілём Касым, да канца жыцця баяўся удзельных князёў, і асабліва - сваякоў. Таму князю не падыходзіла нявеста з яго асяроддзя. І вось яму прапанавалі грэчаскую прынцэсу Сафію (Зою) Палеолаг (1455-1503). Яе Іван злічыў годнай сваёй цяперашняй велічы.(13, с.150)
У 1453 году пры ўзяцці туркамі Канстанцінопаля загінуў апошні імператар Візантыі Канстанцін XI Палеолаг. Яго брат Фама валодаў часткай паўвострава Пелапанэс. Ў 1450 году туркі захапілі і яе. Фама з усёй сям’ёй збег ў Рым. Яго дачка Сафія, (нарадзілася прыкладна ў 1447 годзе), не мела шанцаў на прыстойнае замужжа(за ёй у пасаг не было ні грошай, ні земляў). І вось менавіта яе Папа Рымскі Павел II праз грэчаскага ўніяцкага кардынала Вісарыёна прапанаваў у жонкі маскоўскаму вялікаму князю. Ён відавочна імкнуўся скарыстацца выпадкам, каб завязаць адносіны з Масквой і зацвердзіць тут свой уплыў праз уніятку Сафію. Папа даў Сафіі багаты пасаг, з якім 24 чэрвеня 1472 года яна выехала з Рыма ў суправаджэнні прыдворных грэкаў і спецыяльнага папскага пасла, кардынала Антонія Бонумбрэ. 12 лістапада 1472 года прынцэса заехала ў Маскву і ў той жа дзень абвянчалася з Іванам.
Кардынал Антоній павінен быў адразу паставіць пытанне аб злучэнні двух цэркваў у выніку ўніі, але пераканаць мітрапаліта Філіпа яму не ўдалося. Затое шлюб гэты меў іншыя важныя наступствы. Вельмі ганарлівы ім, Іван загадаў зваць сябе гасударом. А ў 1483-1484 гады ў шэрагу дакументаў упершыню з'явіўся тытул «цар». Менавіта жаніцьба на Соф'і дала падставу Маскве ўпершыню загаварыць аб прэтэнзіях на Канстанцінопаль.
Стары маскоўскі герб з Георгіем Пераможцам, уведзены князем Юрыем Дзмітрыевічам, быў заменены візантыйским двухгаловым арлом. Што ж дакранаецца адносін Маскоўскай Русі з Літвой і Польшчай, то найважнейшай падзеяй у гэтым плане стала прыняцце Іванам тытула “Государя Всея Руси”,бо ён валодаў толькі часткай таго, што ў тагачаснай Маскве адносілі да земляў нібы адзінай старажытнай Русі часоў Уладзіміра Святога. Узяўшы гэты тытул, вялікі князь Іван тым самым заявіў аб сваіх прэтэнзіях на шматлікія землі, якія ўваходзілі ў складзе ВКЛ. Зразумела, гэта выклікала рэзкі пратэст у Вільні і ў Кракаве. Падчас частых абменаў пасольствамі паміж Іванам III і Казімірам IV у 80-я гады пытанне аб «памежных справах» станавілася асноўным. Спрэчных спраў сапраўды было шмат. У сярэдзіне XV ст. пад двайным кіраваннем знаходзіліся Ржэў, Тарапец і Вялікія Лукі. «Ржевская дань» здаўна ішла «королю его милости и к Новгороду и Москве». Становішча змянілася пасля далучэння Ноўгарада. Маскоўскія намеснікі адмовіліся прапускаць на Лукі цівуноў Казіміра.(2, с.95) Бадай што найгалоўнейшай прычынай вайны сталі масавыя пераходы вярхоўскіх князёў на бок Масквы. Пачаткам таго стаў 1482 г., калі ў асяроддзі рускай арыстакратыі ўзнікла змова супраць Казіміра і мела на мэце пасадзіць на прастол Міхаіла Алелькавіча Слуцкага. Змова была раскрыта, Алелькавіч і Альшанскі былі пакараны смерцю, князь Фёдар Бельскі паспеў збегчы ў Маскву. Сам яе факт цікавы як адна з прычын рэакцыі на нацыянальнай аснове.(1, с.64) Пасля гэтага, спасылаючыся на прыгнёт праваслаўных з боку каталіцкай знаці на службу маскоўскага князя перайшлі князі Іван Міхайлавіч Варатынскі, потым Іван Бялеўскі і Дзмітрый Фёдаравіч Варатынскі. Кароль Казімір пісаў Івану, што не выпускае з падданства гэтых князёў, якія перайшлі да Масквы з вотчынамі і падараваннямі, што князь Дзмітрый перайшоў з удзелам свайго брата, князя Сямёна, захапіўшы ў апошняга казну, усіх баяр і слуг і сілай прывёў да прысягі служыць сабе, захапіў чатыры літоўскія воласці. . Увосень 1492 года да Івана III «ад'ехаў» разам са сваёй вотчынай князь Аляксандр Юр'евіч Вяземскі.
Усведамляючы сваю сілу, вялікі князь Іван 18 траўня 1492 года адправіў з Масквы пасла да Казіміра IV, вялікага князя Літвы і караля Польшчы, з цэлым спісам тэрытарыяльных прэтэнзій. Ён, ні шмат, ні мала, жадаў забраць пад сваю «высокаю руку» усю «отчину», разумеючы пад гэтым тэрмінам тыя землі Вялікага княства Літоўскага, дзе калісьці сядзелі князямі нашчадкі Рурыкавічаў. Пакуль пасол ехаў, Казімір IV раптам памёр у Гародні 7 чэрвеня. Каралеўскі пасад у Кракаве заняў яго старэйшы сын Ян-Альбрэхт (1459-1501). Паводле ўмоў Крэўскай уніі, ён павінен быў стаць і вялікім князем Літвы. Але літоўскія магнаты і перш за ўсё М. Глінскі абвясцілі сваім вялікім князем Аляксандра (1461 - 1506) - малодшага сына Казіміра.
Іван вырашыў скарыстацца сітуацыяй (г.зн. тым, што асабістая ўнія Літвы і Польшчы апынулася парушанай) і пачаць вайну з Літвой, у надзеі адхапіць калі не ўсе землі, на якія прэтэндаваў, то хоць бы значную іх частку.
Знешняе палітычнае становішча спрыяла яго планам. Ён заключыў саюз з малдаўскім гаспадаром Стэфанам, усталяваў добрыя адносіны з каралём Венгрыі, умацаваў саюз з Менглі-Гірэем, які існаваў з 1472 года. Іван тэрмінова адправіў у Крым свайго пасла Канстанціна Забалоцкага. Пасол павінен быў сказаць хану Менглі-Гірэю, што хоць Казімір памёр, засталіся яго дзеці - такія ж ворагі Маскве і Крыму, як іх бацька. Ян раіў хану ісці вайной на Літву. Маўляў, вялікі князь таксама хутка «сядзе на каня».
Хан добра прыняў Забалоцкага, але паслаў у паход не арду, а толькі невялікі «загон», не больш двух тысяч чалавек.(10, Т.5,с.96) Гэты атрад дзейнічаў у раёне паміж Чарнігавам і Кіевам. Нягледзячы на малалікасць, ён усё ж адцягнуў даволі значныя сілы літоўцаў.
Сам жа вялікі князь, нягледзячы на абяцанне крымчакам, у паход не пайшоў, а паслаў два вялікіх атрада і два атрада колькасцю паменш. Раць разанскага князя авалодала Мяшчэўскам, штурмам узяла Сярпейск і Адоеў; раць князёў Патрыкеева і Данілы Шчэні захапіла Вязьму. Атрад князя Фёдара Целяпнёва-Абаленскага напаў у жніўні 1492 года на Мцэнск і Любутск, спаліў іх, жыхароў адвёў у палон. Другі атрад захапіў гарады Хлепень і Рагачоў, пазней – Мезень, Апочку і Новасіль.
Рыхтуючыся да пашырэння вайсковых дзеянняў, Іван III загадаў сабраць да лета 1493 года буйныя сілы ў Вялікіх Луках, Пскове, Ноўгарадзе і Цверы. Ён таксама адправіў паслоў да князя Конрада Мазавецкага і да магістра Тэўтонскага ордэна, прапаноўваючы ім разам ваяваць супраць Літвы і Польшчы.
У Вільні моцна занепакоіліся, разумеючы, што вельмі складана адначасова ваяваць з Іванам, Менглі-Гірэем і немцамі. Церпячы няўдачы на фронце, літоўскія ўлады накіравалі ў Маскву двух таемных агентаў, якім даручылі забіць альбо атруціць Івана III. Але дыверсантаў схапілі і пакаралі. Па сведчанню летапіса “Хроника Литовская и Жмойтская”, “Александер и панове Великого князства Литовского, же было трудно з так можным неприятелем войну зачати, выправили послы до него великие, которые приехавши до Москвы учинили з ним вечное примирье…» (Цыт. па 5, с.95) . Але тут справа была больш складаная, чым аб гэтым паведамляецца ў летапісу. Каб схіліць Івана да саступак, яму праз пасрэдніка прапанавалі выдаць адну з яго дочак за вялікага князя Літвы Александра Казіміравіча, які нядаўна стаў ўдаўцом.
У лістападзе 1492 года ў Маскву прыбыў літоўскі пасол Станіслаў Глябовіч. Аднак ён і маскоўскія баяры заспрачаліся аб чарговасці мерапрыемстваў. Глябовіч прапанаваў спачатку ўстроіць вяселле, а потым весці перамовы аб перамір’і, баяры ж прапаноўвалі заключыць мір па волі Івана III, гэта значыць, каб да Масквы адыйшлі памежныя гарады Мцэнск, Любутск, Вязьма, Серпейск і іншыя. У выніку, Глебавіч безвынікова вярнуўся ў Літву.
Усё ж перамовы працягнулася. Зараз ужо маскоўскі пасол, дваранін Загражскі, паехаў у Літву. Задачу яму паставілі цалкам пэўную - адстаяць у Літвы гарады, раней захопленыя маскавітамі. У яго даверчай грамаце прыдворных Аляксандра здзівіў новы тытул Івана III. Раней Іван пісаў так:”От великого князя Ивана Васильевича…» Цяпер яго грамата пачыналася наступнымі словамі: « Иоанн, божьей милостию государь всея Руси и великий князь владимирский, и московский, и новгородский, и псковский, и тверской, и югорский, и болгарский, и иных…» (Цыт. па 10, Т.5,с.101) Менава гэты момант быў найзручнейшы для ўсведамлення пра новы тытул, таму што ваенны моц ВКЛ значна аслаб, а ніякіх іншых аргументаў у Івана не было. Ён нават не стаў разважаць аб пераемнасці маскоўскіх князёў старажытным кіеўскім князям.
17 студзеня 1494 года ў Маскву прыехалі вялікія літоўскія паслы, пра якіх ішла размова ў летапісу: трокскі ваявода П. Яновіч, жмудскі стараста З. Кезгайла і пісар вялікага князя Грыгор’еў. Пасля доўгіх спрэчак яны саступілі Івану III частку спрэчных земляў. Літва згубіла Адоеўскае і Вяземскае княствы.
Але дакладная мяжа ў басейне Акі не была вызначана, што давала фармальную падставу для новых канфліктаў. Адначасова ВКЛ адмовілася ад прэтэнзій на Ноўгарад, Пскоў, Цвер і Разань. Таксама абодва гасудары абавязаліся не прымаць службовых князёў з вотчынамі.
У маскоўскім экземпляры дагаварной граматы Іван III быў тытулаваны як «государь всея Руси, великий князь владимирский, московский, новгородский, псковский, тверской, югорский, пермский, болгарский и протчая». У літоўскім -- «вся Русь» не згадвалася. Па канчатку перамоў Іван III абвясціў, што згаджаецца выдаць дачку за Аляксандра, калі толькі, як гаварылі паслы і ручаліся галавой, няволі ёй у веры не будзе.
У студзені 1495 года новыя паслы (намеснікі гарадзенскі і полацкі, браты Аляксандр і Ян Забярэзінскія) прыехалі за 18-гадовай нявестай. У Віленскім кафедральным саборы вянчалі Аляксандра і Алену біскуп Войцэх Радзівіл і маскоўскі поп Фама.
Але і зараз і ў наступныя перамір’я не існавала трывалага міра паміж дзяржавамі. Нарэшце адбылася тое, што даўно павінна было адбыцца. Летапіс “Хроника Литовская и Жмойтская” зазначае: “ Року 1499. Иван Васильевичь, великий князь московский, болшого розширеня панства своего прагнучи, не стерегучи примиряя, нашол причину таковую на Литву, иж Александер, великий князь литовский, дочце его Елене, которая была за ним, не збудовал церкви руской на Виленском замку» (Цыт. па 5, с.99).
Трэба зазначыць, што яшчэ да развязвання маскоўскім князем актыўных баявых дзеянняў, нездаволенасць паміж ужо зяцем і цесцем узрастала ўсё болей. У Салаўёва знаходзім, што Іван пастаянна патрабаваў, каб Аляксандр узвёў жонцы царкву грэчаскага закону, не даваў ёй слуг лацінскай веры, не прымушаў насіць польскае адзенне, пісаў тытул маскоўскага гасудара, як ён напісаны ў апошнім дагаворы; але Аляксандр адказваў, што законы забараняюць павялічваць колькасць праваслаўных цэркваў у Літве, патрабаваў, каб адданы былі землі, захопленыя іванавымі падданымі ў Літвы па заключэнню ўжо міру, каб цесць, па дагавору, памірыў яго з Менглі-Гірэем і Стэфанам, якія пустошаць яго воласці .(10, Т.5,с.105)
Маскоўскі князь разглядаў мір 1494 г. як кароткі перапынак перад далейшым наступам на Літву. Аляксандр спадзяваўся на працяглы трывалы спакой, які гарантаваў шлюб. Свае тэрытарыяльныя страты лічыў нязначнымі; гэта былі пераважна землі, слаба звязаныя палітычна з цэнтрам краіны, і з нізкім сацыяльна-эканамічным узроўнем развіцця. Пазбаўляўся князь і найбольш ненадзейных элементаў з ліку памежных князёў.(3, с.4)
Галоўнай жа падставай для новага сутыкнення паслужыў пераход увесну 1500 года яшчэ некалькіх літоўскіх князёў у падначаленне да Івана III, зразумела разам са сваімі ўладаннямі. Першым у сакавіку 1500 года ў Маскву падаўся князь Сямён Іванавіч Бельскі. Ён быў праўнукам вялікага літаўскага князя Альгерда. Сын Альгерда Ўладзімір у канцы XIV стагоддзя стаў князем кіеўскім, а яго другі сын Іван атрымаў ва ўдзел былы татарскі горад Белеў. Гэты Іван і стаў родапачынальнікам князёў Бельскіх.Сямён Бельскі, прыбыўшы ў Маскву, “бил челом великому князю, чтоб пожаловал, принял в службу и с отчиной”. Прычынай свайго ўчынку Бельскі назваў прыгнёт праваслаўных у Літве - маўляў, “терпят они в Литве большую нужду за греческий закон”. Іван III прыняў Бельского і паслаў Аляксандру крывадушную адгаворку: «Князь Бельский бил челом в службу; и хотя в мирном договоре написано, что князей с вотчинами не принимать, но так как от тебя такого притеснения в вере и прежде от твоих предков такой нужды не бывало, то мы теперь князя Семена приняли в службу с отчиною».
Аляксандр адказваў, што ў Вялікім княстве Літоўскім шмат людзей праваслаўнае веры, ды лепшых, чым здрайца Бельскі, і сілаю іх аніколі ні ён, ні продкі ягоныя Ягайлавічы да каталіцтва не вялі. I вялікую княгіню Алену, вядома ж, зусім не прымушаюць мяняць веру.
Але ўслед за Сямёнам Бельскім і яго братам перайшлі князі Масальскія, Хацятоўскія і Трубяцкія. Нарэшце, з'явіліся ў Маскву северскія князі, якія раней былі заклятымі ворагамі Івана III: князь Васіль Іванавіч Шамяціч (унук Дзмітрыя Шамякі) і Сямён Іванавіч Мажайскі, сын Івана Андрэевіча Мажайскага, паплечніка Шамякі. Князь Сямён перайшоў з Чарнігавам, Старадубам, Гомелем; Рыльскі - з Рыльскам і Ноўгарадам-Северскім.
Літоўскі вялікі князь Аляксандр не мог забараніць сваім удзельным князям (магнатам) пераходзіць на службу да ўсходняга суседа. Але і спакойна
пазіраць на іх пераход да Масквы ён таксама не хацеў, ды і не мог. Таму ў красавіку 1500 года ў Маскву прыехаў пасол ад Аляксандра на чале са смаленскім намеснікам Станіславам Кішкай. Пасол перадаў Івану III патрабаванне свайго вялікага князя, каб той, згодна з умовамі шлюбнага дагавора, не прымаў надалей князёў з Літвы разам з іх воласцямі, і вярнуў «здраднікаў» (князёў-перабежчыкаў). Пры гэтым, жадаючы залагодзіць цесця, ён нават назваў яго ў сваім лісце «государем всея Руси».
Але Івану III было мала тых земляў, што ён далучыў па дагаворы 1494 года. Цар паслаў зяцю адказны ліст, дзе заявіў, што пачынае вайну ў адплату “за прымус княгіні Алены і ўсіх нашых літоўскіх аднаверцаў да лацінства”. Так,у самым пачатку 16 ст. пачаўся другі ваенны канфлікт.
Асноўная частка маскоўскіх войскаў пад камандваннем служылага татарскага хана Махмет-Аміна і ваяводы Якава Захар'іна-Кошкіна, ужо 3 траўня пайшла на паўднёва-захад, да Бранска. Далей гэтая раць заняла гарады Гомель, Любеч, Мцэнск, Масальск, Ноўгарад-Северскі, Воршу, Рыльск, Сярпейск, Старадуб і Пуціўль. Іншую частку маскоўскага войска (Вартавы полк) узначаліў родны брат Якава, баярын Юрый Захар'ін-Кошкін. Неўзабаве Юрый уступіў у Смаленскую зямлю і ўзяў Дарагабуж. Да таго часу ў Вялікіх Луках засяродзілася трэцяя группоўка войскаў, а чацвёртая стаяла ў Цверы ў якасці рэзерву. Ёю камандваў цвярскі ваявода, князь Данііл Раманавіч Шчэня. Спасылаючыся на Сагановіча, які ў сваю чаргу – на “Хроніку Быхаўца”, трэба дадаць, што ўсе гарады былі захоплены “воровскім обычаем” (г.зн. патаемна).(7, с.167)
Тым жа часам войскі Менглі-Гірэя, які застаўся верны саюзу з Масквой, пустошылі Валынь. Аляксандр праз свайго кіеўскага ваяводу Дзмітрыя Пуцячыча загадаў схіліць на свой бок хана, перадаць, каб той успомніў пра даўнюю прыхільнасць яго бацькі Азі-Гірэя з Казімірам.
Галоўную ролю ў арганізацыі абароны краіны браў на сябе гетман найвышэйшы - праваслаўны князь Канстанцін Іванавіч Астрожскі. Паспешліва мабілізаваўшы ўсіх, каго было можна, ён сабраў 3500 вершнікаў і ўжо ў маі 1500 года вырушыў з Вільні на ўсход. Маскоўскія ваяводы даведаліся пра рух корпуса Астрожскага, калі той ужо пакідаў Менск і кіраваўся на Смаленск, каб злучыцца з ваяводам Кішкай і ісці на Дарагабуж.
Іван III кінуў пад Дарагабуж войскі ад Старадуба і Цверы, а галоўнакамандуючым усяго злучэння прызначыў Данілу Васіллевіча Шчэню. Пераадолеўшы каля 500 км, Астрожскі ўвайшоў у Смаленск у апошнія дні чэрвеня. Большыя сілы на чале з самім Аляксандрам, якія рухаліся следам, тады толькі падыходзілі да Менска.
Астрожскі накіраваўся на групоўку ваяводы Кошкіна, якая стаяла каля Ведрашы - левага прытоку Дняпра, у 5 км на захад ад Дарагабужа. Ахоўваць Смаленск засталася зусім невялікая залога,- гэтак верылася, што большай сілы не спатрэбіцца, бо вораг будзе разбіты. Атрымаўшы звесткі аб набліжэнні праціўніка, Шчэня падрыхтаваўся да бою. На заходні бераг Ведрашы адправіў перадавы полк, на ўсходнім беразе пакінуў вялікі полк пад камандваннем яго самога. Вартавы полк Кошкіна, які складаўся з конных дваран, а таксама конніца татарскага хана Махмет-Аміна былі прызначаныя ў засаду. Правы фланг маскавітаў затуляў Днепр, левы фланг упіраўся ў густы лес. Задума Шчэні складалася ў тым, каб разбіць праціўніка раптоўным ударам засаднага палка з тылу і адначасовай атакай з фронту сіламі вялікага палка.(13, с.160)
14 ліпеня прыкладна чатыры з паловай вершнікаў наблізіліся да Ведрашы. Каб з'явіцца перад ворагам нечакана і навязаць яму сваю тактыку бітвы, харугвы гетмана збочылі з тракту ды пайшлі праз густы лес і балота.
Угледзеўшы блізка ад сябе непрыяцеля, маскоўскія палкі пачалі шукаць зручнага месца для пераправы. Перадавы полк паспеў перайсці на левы бераг і распачаць там бой да падыходу асноўных сілаў. Конніца гетмана з паходных калонаў размяркоўвалася ў баявым парадку ды ўключалася ў бітву. Без цяжкасцяў разбіўшы перадавы полк, яна сама пераправілася на правы бераг Ведрашы ды заатакавала галоўныя сілы ваяводы Шчэні. Пачалася бітва, якая доўжылася каля 6 гадзін. Маскоўскія ваяводы сціскалі стомленае доўгім маршам войска Астрожскага ды накідалі яму сваю тактыку бою. Нарэшце ўдар засаднага палка, які абышоў лесам поле змагання і наляцеў збоку, канчаткова вырашыў зыход няроўнай бітвы. Рэшткі людзей гетмана найвышэйшага кінуліся ўцякаць, аднак мала хто ўратаваўся. Пераможцы разбурылі мост праз раку Трасну ў тыле зможаных ды пасеклі іх.(2, с.186) Загінуў лепшы склад войска Вялікага княства Літоўскага! Уцячы здолела адно колькі сотняў з чатырма ротмістрамі ды Станіславам Кішкам. Наваградскі намеснік Іван Храптовіч, маршалак Рыгор Осцікавіч, Мікалай Глябовіч і трапілі ў палон. Сярод захопленых быў і паранены Астрожскі.
Аляксандр Казіміравіч стаў шукаць выхад з тупіковай сітуацыі сродкамі дыпламатыі. Паслы яго пабывалі ў Малдавіі, Заволжскай Ардзе і Лівонскім ордэне, наведалі братоў Аляксандра - польскага караля Яна-Альбрэхта і Ўладзіслава, караля чэхаў і венграў. 21 лютага 1501 года паслы з Вільні і Кракава разам прыехалі ў Маскву, каб упэўніць Івана III спыніць ваенныя дзеянні і сесці за стол перамоў, але дарэмна. Ужо ў траўні маскоўскія войскі зноў пайшлі на Літву. Наўгародскія, пскоўскія і вялікалуцкія палкі на чале з вялікакняжацкімі пляменнікамі Іванам Барысавічам і Фёдорам Барысавічам, баярынам Андрэем Чэлядніным ўзялі Тарапец.
Новыя падданыя, князі северскія Мажайскі і Шамяціч, разам з князем Сямёнам Варанцовым, атрымалі перамогу над ліцвінамі пад Мсціслаўлем. Іх войска на чале з князем С. Мажайскім падыйшло да Мсціслаўля 4 лістапада 1501 года. Яму насустрач выйшла войска князя Міхаіла Ізяслаўскага і ваяводы Астафія Дашковіча.
Як зазначае С.Салаўёў, у гэтай бітве літоўскі бок страціў прыкладна 7 тысяч чалавек.(10, Т.5,с.112) Але замак не быў узяты. Гэта была другая па значнасці бітва вайны 1500-03 гг., якая таксама скончылася трагічна для літоўцаў.
Пасля Мсціслаўля маскавіты не прадпрыймалі значных дзеянняў супраць літоўскіх войск. Сын Івана III, царэвіч Дзмітрый, улетку 1502 года абсадзіў Смаленск, але ўзяць не змог, абмежаваўся спусташэннем земляў у ваколіцах Смаленска, Оршы (горад быў узяты і спалены), Мсціслаўля і Віцебска. Увосень таго жа года «воевати Литовскую землю» хадзілі ваяводы з Ноўгарада, Ржэва і Северскай зямлі. Па сведках летапісу, у лютым 1503 года вялікі князь маскоўскі зноў адправіў у Літву «князей и воевод многих со многими людьми».
Нягледзячы на вялікія намаганні ВКЛ пры дапамозе дыпламатыі, на боку Літвы выступіў толькі Лівонскі ордэн. Яго магістр Вальтар фон Плеценберг у траўні 1501 года пачаў вайсковыя дзеянні ўварваннем у землі Пскова, але яны былі вельмі няўдалыя.
У пачатку лета 1501 года памёр кароль Польшчы Ян-Альбрэхт, пасля чаго яму атрымліваў у спадчыну малодшы брат Аляксандр - вялікі князь Літвы. Быў падпісаны Мельніцкі акт, які замацоўваў дынастычную ўнію паміж ВКЛ і Польскім каралеўствам. Гэта, а таксама саюз Літвы з Лівонскім ордэнам і Заволжскай Ардой, змяніла расстаноўку сіл не на карысць Масквы. Прасіла аб міры і дачка Алена. Івану прыйшлося пайсці на перамовы.
Пасрэднікам паміж дзвюма варожамі бакамі выступіў пасол венгерскага караля Уладзіслава, які меў пасланне і ад імя Папы Рымскага (той прасіў дапамагчы ў барацьбе з турэцкай навалай). У адказ на скаргі пасла вялікі князь гаварыў: “Короли Владислав и Александр объявляют, что хотят против пас, за свою отчину стоять; но короли что называют своею отчиною? Не те ли города и волости, с которыми князья русские и бояре приехали к нам служить и которые наши люди взяли у Литвы? Папе, надеемся, хорошо известно, что короли Владислав и Александр - отчичи Польского королевства да Литовской земли от своих предков; а Русская земля - от наших предков, из старины, наша отчина. Когда мы заключили договор с великим князем Александром, то для свойства уступили ему эти свои вотчины, но когда зять наш не стал соблюдать договора, то нам зачем свою отчину покидать и за нее не стоять? Папа положил бы то на своем разуме, гораздо ли то короли делают, что не за свою отчину хотят с нами воевать?» (Цыт. па 4, с.117) Як зазначаў Ключэўскі, не толькі вялікаруская палова была аб’яўлена вотчынай вялікага маскоўскага князя, але і ўся Руская зямля.
Пасля вострых спрэчак 25 сакавіка быў падпісаны ад імя “государя всея Руси” Івана, сына яго, велікага князя Васіля і астатніх дзяцей «перемирный» дагавор, гэта значыць перамір'е тэрмінам на 6 гадоў. Вялікі князь літоўскі Аляксандр абавязаўся надалей «не трогать» земляў маскоўскіх, наўгародскіх, пскоўскіх, разанскіх і пронскіх. Ён саступіў Маскве вялізную тэрыторыю.
Гэта былі землі князёў Сямёна Мажайскага (Старадубскага), Васіля Шамяціча, Сямёна Бельскага, Трубяцкіх і Масальскіх, а таксама 28 гарадоў і замкаў (малых крэпасцей): Белая, Бранск, Веліж, Гомель, Дарагабуж, Дрокаў, Карачаў, Любеч, Любуцк, Мглін, Мезецк, Масальск, Мцэнск, Невель, Ноўгарад-Северскі, Асцея, Папова Гара, Пачэп, Пуціўль, Радогошч, Рыльск, Сярэнек, Серпейск, Старадуб, Тарапец, Трубчэўск, Хоцім, Чарнігаў, а таксама 70 воласцяў.
У канцы 15 ст. адбылося тое, што павінна было адбыцца рана ці пазней: уся Русь аб’яўлялася вотчынай маскоўсквй галіны Рурыкавічаў, у той час як за Ягелонамі прызнаваліся толькі правы на Літву і Польшчу (Б. Сідарэнка назваў гэты акт вотчынна-дынастычнай тэорыяй Масквы, якая з’явілася асновай ідэі аб’яднання ўсіх усходнеславянскіх зямель вакол маскоўскага княства. Яе сутнасць у тым, што маскоўскія ўладары – пераемцы Рурыкавічаў і маюць правы на ўсе землі некалі адзінай Кіеўскай Русі. Адсюль – экспансійнае вырашэнне задачы).(11, с.40) Гэта дала ідэалагічную падставу да навязвання вайны Літве. Безумоўна, гэты крок стаў магчымым у выніку вялікіх знешнепалітычных перамог Масквы ў гэты час (падначаленне асноўных праціўнікаў яе ў выглядзе іншых рускіх дзяржаўных аб’яднанняў і скідванне мангольскага іга).
Трэба сказаць, што ў сваю чаргу літоўскія князі вотчынай маскоўскіх уладароў лічылі толькі самое Маскоўскае княства. Гэтыя погляды падзялялі з імі і ўладары іншых еўрапейскіх дзяржаў.
Звышамбіцыйны маскоўскі князь Іван здолеў дабіцца свайго. З дапамогай князёў-перабежчыкаў ён адбіў ў ВКЛ за некалькі гадоў значную частку ўсходніх зямель – тых, якія збіралі Альгерд і Вітаўт на працягу дзесяцігоддзяў.
Глава 2. Войны 1507 – 08 і 1512 – 22 гг.
27 кастрычніка 1505 года на 67-м гаду жыцця і на 44-м гаду княжэння памёр гасудар Іван III. Пасад перайшоў да яго сына ад Соф'і Палеолаг, 26-гадовага Васіля III (1479-1533). Аляксандр вырашыў, што настаў зручны момант для развязвання вайны, вельмі спадзяваючыся на ўсобіцу, якая ўспыхне паміж Дзмітрыем-унукам і Васілём. Атрымаўшы звесткі, што гэта не адбылося, Аляксандр пасылае у Маскву паслоў, якія патрабуюць вяртання захопленых пры Іване земляў у Літвы, але пачуўшы ў адказ, што вялікі князь трымае толькі сваю вотчыну, Аляксандр зразумеў – змяніўся гасудар, але дамаганні засталіся ранейшыя.
Вялікі князь літоўскі Аляксандр Казіміравіч перажыў свайго цесця менш чым на год і памёр у жніўні 1506 года, на 45 гаду жыцця. Цяпер ужо князь Васіль вырашыў скарыстацца выпадкам смерці бяздзетнага Аляксандра, каб далучыць да Масквы ВКЛ. Ён пасылае сястры Алене, каб тая аб’явіла панам Радным пра жаданне яго заняць пасаду князя і ў Літве, але тая адказала, што Аляксандр выбраў сабе пераемніка. Яго месца на літоўскім пасадзе заняў малодшы брат Жыгімонт I, які з 24 студзеня 1507 года стаў таксама каралём Польшчы. Змена ўлады ў абодвух дзяржавах не прывяла да паляпшэння адносін паміж імі. Агульны знешні накірунак застаўся ранейшым. Адразу ж пасля ўступлення на пасад Жыгімонт, чалавек смелы і прадпрымальны, загадаў рыхтавацца да паходу на Маскву. У Крым і Казань ён адправіў паслоў паднімаць татараў на Васіля III. У лютым 1507 года Віленскі сойм прыняў рашэнне аб вяртанні земляў, згубленых падчас двух папярэдніх войнаў з Масквой (у 1492-94 і 1500-03 гг.).(13, с.168)
Ужо ў сакавіку 1507 года ў Маскву прыбылі літоўскія паслы. Яны афіцыйна паведамілі Васілю III аб тым, што на трон узыйшоў Жыгімонт I. Паслы таксама нагадалі, што вялікі князь Васіль II і вялікі князь Казімір 1У у 1449 году склалі «вечны мір», па якім абавязаліся не адбіраць адзін у другога зямлі, і што Казімір і Аляксандр не парушылі ні ў чым гэтай дамовы, а Масква парушыла. Трэба прызнаць, што іх словы адпавядалі ісціне. Далей яны патрабавалі вярнуць Літве яе гарады і землі, захопленыя Іванам III.” Правда Казимира и Александра, королей, известна всему свету, то Сигизмунд вызывает великого князя Василия к уступке всех литовских городов, волостей, земель и вод, доставшихся его отцу во время прежних войн, также к освобождению всех пленников литовских, дабы кровь христианская не лилась, ибо король в своей правде уповает на бога: это была явная угроза, что в случае неисполнения требования будет объявлена война”(Цыт. па 10, Т.5,с.216). Яшчэ паслы скардзіліся, што маскавіты нядаўна захапілі чатыры смаленскія воласці, а дарагабужскія памешчыкі прыгнятаюць літоўскіх памежнікаў. Але Васіль так адказаў ім: «Мы городов, волостей, земель и вод
Сигизмундовых, его отчин никаких за собою не держим, а держим с божиею волею города и волости, земли и воды, свою отчину, чем нас пожаловали и благословил отец наш, князь великий, и что нам дал бог, а то прародителей наших и вся Русская земля наша отчина... Как отец наш, и мы брату нашему и зятю Александру дали присягу на перемирных грамотах, так и правили ему во всем до самой его смерти. А с Сигизмундом королем нам перемирья не было. Если же Сигизмунд, как вы говорили, хочет с нами мира и доброго согласия, то и мы хотим с ним мира, как нам будет пригоже» (Цыт. па 10, Т.5,с.216).
Але гэта была, як сказалі б зараз, “палітычная хлусня”. Васіль III Іванавіч хацеў працягваць заваявальную палітыку свайго бацькі. Галоўнай мэтай яго дамаганняў у заходнім кірунку з'яўляўся горад Смаленск, які належаў Літве. Перамовы ў Маскве скончыліся безвынікова ў пачатку красавіка.
Пачалася падрыхтоўка да вайны. Разам з Вялікім княствам Літоўскім антымаскоўскі саюз складалі Інфлянты і Крым. Для паходу на Севершчыну, якую перш за ўсё хацеў адваяваць Жыгімонт, сабр